Odil Ruzaliev (Amerika Ovozi): Dasturimizga xush kelibsiz, janob Starr. O’zbekistonni tahlil qilayotganda siz juda mo’tadil fikr bildiruvchi, mo’tadil pozitsiyaga ega Markaziy Osiyo va O’zbekiston bo’yicha kam sonli ekspertlardan birisiz. Hatto Islom Karimov prezidentligida siz O’zbekistonni va shaxsan Prezident Karimovni qattiq tanqid qilmagansiz, juda mo’tadil qarashlarni bildirgansiz. Buni qanday izohlaysiz? Bunday pozitsiya o’zini oqladimi?
Frederik Starr: Har bir odamning o’ziga yarasha ijobiy va salbiy tomonlari bo’ladi. Agar O’zbekistonning birinchi prezidenti haqida gapiradigan bo’lsak, u o’zining ustuvor vazifasi nima ekanini aniq bilgan. Koloniyadan keyingi sharoitda suverenitetni, mustaqil boshqaruvni saqlab qolish, kelajagini mustaqil ravishda belgilash juda qiyin. Ammo Karimov shunga erishdi. Bu uning ustuvor vazifasi edi. U davlat suvereniteti va mustaqilligini saqlab qolish uchun qurbonliklarga, ko’p sohalarda xalqqa yoqmaydigan qarorlarni qabul qilishga tayyor edi. Ana shu ishlarni uddalagani uchun ham bugungi islohotlar amalga oshmoqda. Agar Karimov bularni uddalay olmaganida edi, bugungi islohotlarni amalga oshirish uchun shijoat yetishmasdi.
Odil Ruzaliev: Sovet Ittifoqida, Sovet O’zbekistonida o’tmishdagi rahbarlarni tanqid qilish, ularning ismini tarixdan o’chirish an’anasi bo’lar edi.
Frederik Starr: To’g’ri. Rashidovni eslang. U unutildi.
Odil Ruzaliev: Biroq Prezident Mirziyoyev boshqa yo’lni tanladi. U Prezident Karimovni, shaxsini ochiq tanqid qilmayapti. Ammo shu bilan birga eski amaliyotlar, eski siyosatni tanqid qilmoqda, uni o’zgartirishga intilyapti.
Frederik Starr: Ba’zilarini. Hammasini ham emas.
Odil Ruzaliev: Mirziyoyev O’zbekiston 27 yil uyquda bo’lganini aytadi. Buni qanday izohlaysiz?
Frederik Starr: Gapingizda jon bor. O’tmishdagi odatlar ko’p tanqid qilinmoqda. Siyosat emas, aynan odatlar. Ularning ba’zilari Sovet davridan qolgan.
Bugungi jarayonlarning eng muhimi shuki, fuqarolar huquqlari va imkoniyatlari haqida o’rganmoqda. Fuqarolik g’oyasining islohotlar jarayonida ahamiyati katta. Janob Mirziyoyev o’tmishda hamma narsa yomon bo’lgan demayapti. Oldingi siyosat imkon qadar to’g’ri yuritilgani uchun ham Mirziyoyev fuqarolik haqida, odamlarning mas’uliyatli bo’lishi haqida, tashabbusni yuqoridan kelishini kutmay o’z qo’llariga olishi kerakligi haqida gapirishiga imkon bor bugun. O’tmishni tanqid qilyaptimi? Ha. Qandaydir ma’noda o’zini ham tanqid qilyapti, axir Mirziyoyev 12 yil bosh vazir bo’lgan.
Bugungi islohotlar nisbatan kuchli pozitsiyadan amalga oshirilmoqda, ularni yangi deb bo’lmaydi. Islohotlarning aksariyati birinchi prezident hayotligida muhokama qilingan, rejalangan. Bu evolyutsion jarayon. O’tmishni tanqid qilishga kelsak, Mirziyoyev Karimov xotirasiga ijobiy munosabat bildiribgina qolmay, Rashidovni reabilitatsiya qildi. U juda ham kuchli va muhim arbob bo’lgan. Rashidov haqida hali katta kitob yozishadi degan umiddaman.
Hozirgi jarayon juda ham sog’lom. Bundan oldingi jarayonlar hozirgisiga asos bo’lib xizmat qilmoqda. Uyni aynan shunday qurish kerak. Uni butunlay buzib tashlagandan ko’ra.
Odil Ruzaliev: Siz bilan so’nggi bor 2017-yil yanvarida suhbatlashgan edik. Undan oldin O’zbekistonda bo’lgan edingiz prezident saylovlari paytida. O’zbekistonda o’shandan beri nimalar o’zgardi?
Frederik Starr: Savolni boshqacha bergan bo’lardim. Nima o’zgarmadi? Turli sohalarda ko’plab tashabbuslarni ko’ryapmiz – parlamentdan, prezidentdan. Eng katta o’zgarish psixologik deb o’ylayman. Xalq o’zgarishlarni jiddiy qabul qilmoqda, ularni olqishlamoqda. Hatto uyda dasturxon atrofida oila davrasida muhokama qilishyapti. Ruhiyat boshqacha. Butunlay ijobiy deb aytolmayman. Tanqidiy qarashlar bor, bu tabiiy hol.
O’ylaymanki, odamlar ochiqlikni ko’ryapti, muhokama qilish mumkinligini, hatto oldin tanqid qilish mumkin bo’lmagan narsalarni tanqid qilish mumkinligini tushunishyapti, axir muammolar o’shanda bo’lganini hamma fahmlagan. Odamlarning ruhiyatida katta o’zgarish va bu juda ham ijobiy holat.
Odil Ruzaliev: Prezident Mirziyoyev bir necha hafta oldin Vashingtonda bo’lib, Prezident Tramp bilan uchrashdi. Mirziyoyevning islohotlarini Vashingtonda olqishlashmoqda. Siz O’zbekiston delegatsiyasi qatnashgan “Atlantika Kengashi”dagi tadbirni tashkillashtirish bilan shug’ullandingiz, O’zbekiston rasmiylari bilan muloqotdasiz. Aytingchi, islohotlar ortida kim turibdi? Prezidentning o’zimi yoki u boshliq maslakdoshlardan iborat guruhmi?
Frederik Starr: Har ikkisi! Mirziyoyev 13 yil bosh vazirlik qildi. Aytish joiz, o’ziga xos bosh vazir bo’ldi. U idorasida o’tirmadi, mamlakatni aylanib yurdi. Vaziyatni ichidan biladi. Natijada mamlakat bo’ylab islohotlarga tayyor odamlarni topdi. Mirziyoyev muammolarni yaxshi biladi. Prezident saylovlari nimani anglatadi? O’ylaymanki, O’zbekistonda, Markaziy Osiyoda avlodlar almashmoqda. Boshqacha ta’lim olgan, boshqacha tajriba olgan, bir-birini taniydigan yosh erkak va ayollardan iborat yangi avlod yetishgan, ular turli idoralarda turli lavozimlarda ishlashmoqda.
Islohotlarni yolg’iz Mirziyoyev hayotga tadbiq etayapti deb aytolmayman. Ularning orqasida yangi avlod turibdi. Aytish joiz, bu avlod Prezident Karimov paytida yetishtirilgan, ko’plari xorijda ta’lim olgan, nufuzli xalqaro idoralarda ishlashgan. Ular vatanga qaytib bordi. Islom Karimov 17 yil yoki 18 yil oldin Vashingtonga kelganida “bu yoshlar bizdan ko’ra ko’proq sizga o’xshashadi” degan edi. “Ammo ular bizning yoshlarimiz. Amerika bizga tavsiya qilayotgan o’zgarishlarni mana shu yoshlar amalga oshiradi” degan edi Karimov.
Odil Ruzaliev: Mirziyoyevning Vashingtonga safaridan so’ng AQShning O’zbekistonga doir siyosatida o’zgarish bo’ladimi?
Frederik Starr: O’zgarish bor. Yaxshi tomonga. O’zbekiston o’tmishda qiyin davrlarni boshdan kechirgan. Ayniqsa Andijon voqealaridan so’ng. Biz bu borada ikki muhim hisobot chiqargandik. Afsuski, nafaqat G’arb, balki xalqaro jamoatchilikning o’sha voqealarga munosabati hukumat bilan aloqalarning sovishiga olib keldi. Ammo Andijon voqealari ortda qoldi. Munosabatlar tiklandi. O’zbekistonga endi qiziqish ortib boradi. Nafaqat diplomatik darajada, balki oddiy insonlar tomonidan ham. Iqtisodiyot, ta’lim, madaniyat sohalariga sarmoyalar oshadi. Ijobiy davrni boshdan kechiryapmiz. Hali Mirziyoyev Vashingtonga kelmasidan yanvar oyida Tashqi ishlar vaziri Abdulaziz Komilov bu yerda bo’lganida AQSh-O’zbekiston aloqalari 25 yilda eng yuqori nuqtaga yetgani haqida gapirgan edi.
Odil Ruzaliev: Vashingtondagi rasmiylar bilan ham muloqotdasiz. Prezident Mirziyoyevga munosabat qanday? U bu yerda qanday taassurot qoldirdi?
Frederik Starr: Juda ham ijobiy. U juda yaxshi gapiradi, ochiq gapiradi. Hatto dangal gapiradi. Amerikaliklar buni yaxshi qabul qiladi, chunki ularning o’zi dangal gapiradi. O’zbekistondagi o’zgarishlar iqtisodiy frontda katta imkoniyatlar yaratishini Vashingtonda yaxshi tushunishadi. Bu har ikki mamlakat uchun muhim. Mintaqa diplomatiyasida keskin o’zgarish bo’lganini ham tushunishadi. Amerikaning, G’arbning O’zbekistondagi jarayonlarga munosabati umuman olganda ijobiy, chunki O’zbekiston Markaziy Osiyoga eshikni ochdi.
Odil Ruzaliev: Ba’zilar Mirziyoyevni Putinning odami deyishadi. Ammo amalda hamma davlatlar bilan aloqalarni yaxshilashga qaratilgan siyosatga guvohmiz. Sizningcha Mirziyoyev olib borayotgan tashqi siyosat haqiqatda ko’p qirralimi?
Frederik Starr: Birinchidan, Mirziyoyevni Putinning odami deb o’ylashning o’zi ahmoqlik, haqorat. Kim shunday deb o’ylayotgan bo’lsa ham bundan o’zini tiyishi kerak. Chunki bu noto’g’ri. Mirziyoyev fidoyi o’zbek! Uning siyosati O’zbekiston manfaatlariga qaratilgan bo’lib, O’zbekistondagi jarayonlar Rossiyadagi jarayonlardan farq qiladi.
Ikkinchidan, gap muvozanatda. Mirziyoyev hamma yirik davlatlar bilan aloqalarni yaxshilab to’g’ri qilyapti. Uning birinchi xorijiy safari Turkmanistonga bo’lganini esdan chiqarmang. Men Qirg’iziston rahbari bilan uning Mirziyoyev bilan bo’lgan uchrashuvi haqida gaplashganman. Muloqot qanday kechganini yaxshi bilaman, juda yaxshi o’tgan.
Muvozanat va ko’p qirrali tashqi siyosat haqida gapirishdan oldin mintaqadagi aloqalari xususida gaplashaylik. Munosabatlar hech zamon bu qadar yaxshi bo’lmagan, bu katta olg’a qadam. Turli xil ijobiy jarayonlar uchun imkoniyatlar ochilmoqda. Xitoy, Yevropa, Hindiston, Rossiya bunga qanday qaraydi? Qanday qarasa, qarayversin. Markaziy Osiyoda o’z kelajagini belgilash siyosati kuchaymoqda. Mintaqaning o’zi bu jarayonlar ortida turgani juda muhim. O’zbekiston tashqi siyosatini muvozanatli desa bo’ladimi? Albatta. Ammo eng muhimi, O’zbekiston mustaqil tashqi siyosat yuritmoqda.
Odil Ruzaliev: O’zbekistondagi ko’plab o’zgarishlar AQSh ilmiy doiralarida O’zbekistonga bo’lgan qiziqishning oshishiga olib kelishi mumkinmi?
Frederik Starr: Albatta, albatta. Oldin amerikalik biznesmenlarni ko’raylik. Yangi sarmoyalarga guvoh bo’lyapmiz. So’ng boshqa sohalarda o’xshash jarayonlarni ko’rasiz. O’zbekistondan Amerikaga eksport hajmi oshmoqda. O’zbekistonda eksportbop ko’plab mahsulotlar bor. O’zbekistonga safar qilayotgan amerikalik sayyohlar soni oshadi, ko’plab mamlakatlarda o’zbek tilini o’rganishga qiziqish oshadi. Axir O’zbekistonni boshqa til vositasida o’rganish mantiqsiz. Bu borada ham o’zgarishlar bo’ladi, ko’rasiz. Juda ham ijobiy davrga guvoh bo’lyapmiz.
Odil Ruzaliev: Demak, ta’lim almashinuv dasturlari ham oshadi?
Frederik Starr: Oshyapti. Odamlarning qiziqishi kuchayyapti. Bu juda ham yaxshi. O’zbekiston, asosan, musulmonlar yashovchi mamlakatda tamomila yangicha jamiyat modelini yaratyapti. Oddiy diniy hayotga halal bermaydigan juda ham ochiq model, tolerant model, zamonaviy model. Buning xalqaro miqyosda ahamiyati katta. Ko’rasiz, dunyoda odamlar bu modelga hali jiddiy e’tibor qaratadi.
Odil Ruzaliev: Kelasi oy sizning muharrirligingiz ostida yangi kitob nashrdan chiqadi. “O’zbekistonning yangi yuzi” deb nomlanuvchi kitobning siz yozgan so’nggi bobi “Kelajak qanday bo’ladi?” deb ataladi. O’zbekistonni qanday kelajak kutmoqda?
Frederik Starr: Amerika beysbolida sodir bo’lgan bir voqeani so’zlab beraman. Bu ancha yillar oldin bo’lgan voqea. Mashhur bir o’yinchi to’pni urishga hozirlanar ekan, uni qayerga yo’llashini ishora qilgan. U ishonch bilan to’pni stadion tashqarisiga chiqarib yuborishini aytadi. Masofa katta bo’lgan. Odamlar “shunaqasi ham bo’ladimi” deb hayron bo’ldi. Sportchi bita bilan to’pga uradi va uni maydon tashqarisidan chiqarib yuboradi.
O’ylaymanki, O’zbekistondagi hozirgi islohotlar ham o’yingohdan chiqarib yuborilgan to’p kabi. Hukumatning niyatlari, bayonotlari yaxshi, biroq qarshilik bo’lishini ham unutmaslik kerak. Mamlakat ichida, tashqaridan qarshilik, bosim bo’ladi. Bu normal holat. Gap qarshilik bo’lishida, munozara bo’lishida, muxolifat bo’lishida emas. Bularning barchasi so’zsiz bo’ladi. Gap hozirgi tizim bularga qanday munosabat bildirishida. Prezident Mirziyoyev bularni qanday ko’tara oladi deb so’ramayapman. Men butun boshli sistemani nazarda tutyapman. Turli idoralar, institutlar o’zini qanday tutadi? Parlament faollashib, mas’uliyatli rol o’ynay oladimi? Mahalliy hokimiyatlarchi? Mahalliy kengashlarchi? Qishloqlar, shaharlar, xalq islohotlar natijasida vujudga keluvchi murakkab qiyinchiliklarga, muammolarga qanday javob beradi? Fuqarolar muammolarni hal etish uchun tashabbusni qo’lga olishda jonbozlik ko’rsata oladimi?
Men kelajakdan umidvorman. Ammo bu ishlarning hammasini bir kishi qiladi deb o’ylash xato bo’ladi. O’zbekistonda hukumat bir kishidan iborat degan tushunchadan yiroqlashish kerak. Hukumat – bu idoralar, bu qonunlar, bu saylovlar, bu hozirgi tashabbuslardan kuch oluvchi yaxlit adliya tizimi. O’zbekistonning kelajagi juda yorqin bo’ladi hali.
Facebook Forum