G'arb Turon zaminida uzoq yillar hukmronlik qilgan, yirik imperiyaga asos solgan Temur haqida bilibdiki, uni johil podshoh sifatida tasvirlab keladi.
XV asr ingliz dramaturgi Kristofer Marlou qalamiga mansub "Temurlang" asari hozirgacha ham Yevropa va Amerika teatr sahnalaridan tushmaydi. P'yesa, tarixchilar nazarida, haqiqatni aks ettirmaydi.
Ammo bu badiiy asar Amir Temurning hukmdor sifatidagi siymosi, uning yengilmas sarkarda bo'lgani, unga XV asrda g'arbda qanday qarashgani haqida hikoya qiladi. Asarni sahnalashtirgan rejissyor fikricha p'yesada umumbashariy va zamonaviy muammolar ham ko'tariladi.
Vashingtondagi Uilyam Shekspir teatri bu mavsumni yangi sahna asari - Kristofer Marlouning “Temurlang” spektakli bilan ochdi.
Bu – XV asrda yashab ijod qilgan adibning erkin talqin-adaptatsiyasi. Darvoqe, aytishlaricha, Kristofer Marlou va Uilyam Shekspir ijod sohasida hamisha bir-biri bilan kim o’zarga o’ynab kelgan. Har biri ma’lum ma’noda raqibining yozish uslubiga ta’sir ko’rsatgan.
Shekspir teatri bu asarni bejiz tanlamagan deydi p’yesa rejissyori Maykl Kan.
“Temurlangning turli harbiy yurishlari, o’zga insonlar bilan muomalasi – bularni sahnada tasvirlashha nima yetsin. Bu asar o’sha zamon ahlini, qolaversa Shekspirdek adibni lol qoldirgan bo’lsa ajabmas”.
U davrda drama janridagi asarlar, asosan, nasihat va o’git tarzida yozilar, tanqidchilar ta’biricha, ko’pining syujeti sayoz, tili esa qo’pol va jo’n edi.
Marlouning “Temurlang”i dramada burilish yasadi. U janrni she’riy dialoglar, qiziqarli voqealar va rang-barang qahramonlar bilan boyitdi.
“Asar qalam ahlini va muxlislarni larzaga soldi. Xuddi ilk musiqiy asar yoki ilk film yohud boshqa yirik kashfiyot kabi”.
Asarda bosh qahramon – Temurlang – ko’chmanchi xalqlar yetakchisi. Qaysi zamon ekani aytilmaydi. Temur fors shohini taxtdan ag’darib, yirik imperiya barpo etadi. Shuhrati oshadi. Qashshoqlikda voyaga yetgan Temur cheksiz boylikka ega bo’ladi. Rahm-shafqat nimaligini unutadi.
Turkiyani ham istilo qilib, malikani zindonband qiladi, shohini esa o’ziga qul qiladi. Tez orada, qarabsizki, Temurlang Osiyo va Afrika amiri. Biroq bu unga ozday ko’rinadi - butun jahonga egalik qilish maqsadi unga tinchlik bermaydi.
Temurlangning oddiy cho’pondan qudratli jangchiga aylanish tarixi muallif Kristofer Marlouning hayotini eslatadi deydi san’atshunos Akiva Foks. Kambag’al etikdo’zning o’g’li Marlou o’z davrining eng taniqli va iste’dodli dramaturglaridan biri bo’lib yetishgan.
“Ham Temur, ham Marlou eng quyi tabaqadan chiqib, keyinchalik kuchli shaxsga aylangan. Marlou Temurning shaxsiyatini chuqur o’rgangan”.
Ba’zilar fikricha Marlou boy va davlatmand kishilar, zodagonlarning asabiga tegishni yoqtirgan. Hatto qirolicha Yelizavetadan ham tap tortmagan. “Temurlang”da ana shunday sahnalar bor.
“Qirolicha endi taxtni egallagan damlar. Biroq hayotdan ko’ngli to’lmagan xalq hokimiyatdan norozi. Qirolichani taxtdan ag’darish payida. Marlouning asaridagi qahramon “Men merosxo’r shaxzoda va malikalarni yer tishlataman, ular aslzoda ekani bilan ishim yo’q” deyishga jazm etadi. O’sha davr uchun g’oyat qaltis so’zlar”.
Maykl Kanning aytishicha, jahonning siyosiy markazi - Vashington - mazkur spektakl uchun juda qulay joy.
“Bu asarning siyosiy mazmun-mohiyati auditoriyani o’ylantirib qo’yadi. Odamlar undagi voqealarni real hayot bilan taqqoslay boshlaydi. Ayniqsa, Vashington kabi maskanlarda. Ba’zida seanslarga Kongress a’zolari, senatorlar, sudyalar, hatto ba’zida AQSh prezidenti ham qadam ranjida qilib turadi”.
Shubhasiz, “Temurlang” spektakli har bir tomoshabinga ma’naviy zavq bag’ishlaydi.