Ochiq Jamiyat Instituti (Open Society Institute) tashabbusi bilan olib borilgan tadqiqot shuni ko’rsatganki, Amerikaning Markaziy Osiyo davlatlariga harbiy madadi aksariyat hollarda xalq farovonligi uchun xizmat qilmayapti.
Xavfsizlik yo’lida berilayotgan ko’mak, deydi bu izlanish muallifi Joshua Kuchera (Joshua Kucera), asosan avtoritar tuzumlar manfaati uchun qo’llangan.
AQSh esa Afg’oniston yuzasidan ketayotgan hamkorlikni boy bermaslik uchun qator qora ishlarga ko’z yumgan, deydi Kuchera. Qirg’iziston bunga yaqqol misol. 2010-yilda hokimiyatdan ag’darilgan Kurmanbek Bakiyev AQSh tomonidan tayyorlangan va ta’minlangan maxsus bo’linmani xalq himoyasi uchun emas, o’zi va atrofidagi shaxslarni himoya qilish uchun ishlatgan.
Joshua Kuchera bilan qilgan suhbatimizni mana bu yerda tinglab tomosha qilishingiz mumkin.
AQSh hukumati bu tanqidlarga qanday javob bermoqda?
Joshua Kucheraning Vashingtonga tavsiyasi shuki, xavfsizlikni mustahkamlash uchun berilgan yordam faqat Afg’oniston bilan bog’lanib qolmasin. Ko’mak darajasi Afg’oniston prioritetga aylangan paytda oshgan, chetga surilganida pasaygan, deydi ekspert, buni isbotlovchi katta jadvalga ishora qilib.
Markaziy Osiyo tinchligi yo’lida qanday yordam ko’rsatish haqida chuqur o’ylanib, aynan xalqqa foydasi tegadigan konkret dasturlar ishlab chiqing, deydi Kuchera, toki ular bu jamiyatlarni qiynayotgan masalalarga yechim topishda xizmat qilsin.
“Harbiy ko’mak faqat Afg’oniston bobidagi hamkorlik uchun berilayapti deb xulosa qilish xato. Bu notinch mamlakatda vaziyatni yaxshilash uchun birga ishlashga majburmiz, bu haqiqat... Lekin Markaziy Osiyo respublikalari mustaqillikka erishganidan beri, ya’ni o’tgan 20 yillik tarixga qarasangiz, Amerika boshidan chegara xavfsizligi, qoradori savdosiga qarshi kurash, xavfsizlik tizimlari islohoti yo’lida jon kuydirib kelganini ko’rasiz”.
Xavfsizlikdan tashqari Vashington iqtisodiy hamkorlik, siyosiy islohotlar, huquq va demokratiya targ’iboti va mintaqaviy birdamlik singari masalalarga ham urg’u beradi, deydi diplomat.
Amerika 2014-yilda Afg’onistondan chiqib ketgach, Markaziy Osiyoga e’tibor pasayadi desangiz, adashasiz, mushtarak manfaatlar juda ko’p va birga ishlashda davom etamiz, deydi u.
AQSh uzatgan harbiy vositalar va u tayyorlagan maxsus kuchlar suiiste’mol qilinganida bu davlat vaziyatga ko’z yumgan degan iddaoni ham Linn Treysi inkor etadi.
Aniq isbot va dalil bo’lsa, chora ko’riladi, mas’ul shaxslar javobgarlikka tortiladi, deydi u. Harbiy madad sifatida ajratilgan mablag’ audit qilinadi va korrupsiya alomatlari aniqlansa, “biz qarab turmaymiz” deydi diplomat.
Vashington Markaziy Osiyoga og’ir qurollar uzatmaydi, berilgan yengil vositalar qanday ishlatilayotgani, malakasi oshirilgan harbiylar qayerda va qanday maqsadlarda safarbar etilgani doimiy kuzatuvda, deydi Joshua Kuchera.
“Amerika hukumati nazarida bu davlat chegara xizmatini zarur vositalar (jangovar emas) bilan ta’minlash bizning manfaatlarimiz uchun xizmat qiladi. Afg’onistonga yuk tashiladigan yo’nalish O’zbekiston hududidan o’tadi va bu tizim himoya qilinishini istaymiz”,- deya javob qiladi diplomat.
Shimoliy Ta’minot Tizimi sifatida tanilgan bu yo’nalish bilan bog’liq shartnomalar va konktraktorlar hamda ular bilan ishlayotgan tomonlar sir tutiladi. Nima uchun?
Ekspertlar, xususan Joshua Kuchera nazarida bu adolatsizlik. Konktraktorlar hukumatlarga yaqin bizneslar, ularning iznidagi kompaniyalar ekani aniq; AQSh bilan imzolangan shartnomalardan rahbarlar katta foyda ko’rayapti, deydi Kuchera.
2011-yilda Amerika Shimoliy Ta’minot Tizimi uchun mintaqada yarim milliard dollarga yaqin mablag’ sarflagan.
Markaziy Osiyoga beriladigan harbiy yordam xususidagi ma’lumotlar umuman olganda sir saqlanmaydi, lekin ularni olish juda qiyin.
Buni osonlashtirishi kerak, deydi mutaxassis, Amerika xalqi va Markaziy Osiyo ahlining mavjud hamkorlikdan kim qanday foyda ko’rayotganini bilishga haqqi bor.
