Klaster va fermerlar: Hamkorlik yoki tobelik?

O'zbekistonda inqilobiy deya ta'riflangan, qishloq xo'jaligiga oid qabul qilingan so'nggi ikki qarorga AQShda yashovchi soha mutaxassisi bahosi. Unga asosan bugungi o'zbek dehqoni va fermerining asl portretini chizsa bo'ladi. Nyu-Yorkda yashovchi Smail Ospanov AQShga ko'chib kelgunga qadar O'zbekistonda qishloq xo'jaligi sohasida yetuk mutaxassis bo'lgan. Ospanov Islom Karimov boshqaruvidagi O'zbekistonda yetti yil tuman hokimi va uch yil Navoiy viloyati hokimi o'rinbosari bo'lib ishlagan.

“Amerika Ovozi”: Qishloq xo'jaligi sohasida davlat buyurtmasini olib tashlashga qaratilgan qator qarorlar qabul qilinishi bugungi O'zbekiston sharoitida qanday voqea?

Smail Ospanov: Mana shu qaror va farmonlarning kerak bo'lganligining sabablaridan bittasi va eng muhimi – klasterlarni tuzib bo'lishdi. Klasterlarni tuzishdan maqsadi rayonlarga paxta tolasini egiradigan fabrikalar keldi, mana shu fabrikalarni muntazam ravishda kafolatlangan paxta xomashyosi, paxta tolasi bilan ta'minlash kerak edi.

Mana shuni aytib turib tekstil sanoati rahbari, janob Ilhom Haydarov shu masalani aytdiki... bu klasterlarni yuzini ochib ham qo'ydi, klasterlar nima uchun kerakligini. Endi davlat buyurtmalarini olib tashlaganlariga hech ham taajublanmasa ham bo'ladi. Nimaga deganda aslida paxta ekadigan yerlarning xo'jayini, yerlarning qariyb 75 foizi klasterga o'tkazilgan, shular bo'lib qoldi. Buni ular ochiq gapiryapti. Endi klaster bormagan joylarga prezidentning qarori bilan paxta zavodlarining asosida kooperativ tuzamiz dedi.

Kooperativ degani nima? Kooperativ bu, endi biz bilamiz-ku u yerga kim kelishini. Boy odam keladida o'tiradi. Endi u fermerlar bilan sherikchilik asosida ishlaydi deydi. Mutlaqo bo'lmagan gap. Bularning hammasi davlat buyurtmasini olib tashlashga tayyorgarlik ko'rilgani, endi davlat buyurtmasi bormi-yo'qmi, ahamiyati yo'qolgan. Yerni sizga paxta ekish uchun berdimi, paxta ekasan deydi. Boshqa ilojingiz yo'q.

Bu yilgi hosilga kuzda ekinlarni joylashtirish bo'ldi. Hokimlar shuni ekasan deb turib oladi. Nimaga deganda, paxta egiradigan mas'uliyati cheklangan jamiyatga ma'lum miqdorda xomashyo kerak. Uni ta'minlash kerak. Uning tepasida xo'jayinlar turibti. Uning tepasida prezident o'tiribti. Va hokazo, bo'ldi. Davlat buyurtmasini olib tashladi deganlarining hammasi bekor gap.

“Amerika Ovozi”: Klaster va fermerlarning o'zaro hamkorligiga nega ishonmaslik kerak?

Smail Ospanov: Mahsulot ishlab chiqaruvchi bilan uni oluvchi orasida tabiiy antagonizm bor. Tabiiy bu. Iqtisodiyotning qonuni bu. Siz bozorga borsangiz [mahsulotingizni] qimmat sotishga harakat qilasizmi? Oladigan odam tushib bering, arzon qiling deydi, bu tabiiy hol, bu bozor. Shuning uchun klaster bilan, paxtani qayta ishlaydigan korxonalar bilan fermerlar do'st bo'lishi mumkin emas. Bu notabiiy narsa. Paxtani yetishtiradigan odam u o'zining erki bilan sotsin. O'zi xohlasa, unga qulay bo'lsa, narxini tushib bersin. Bu bozor-ku. Nimaga birov narx belgilashi kerak? Mana shu narsani hech kim e'tiborga olmaydi. Bozor bu, bozormi bozor? Bu fermerning imkoniyatlarini, boshqa nimasini [manfaatlarini] ham umuman yo'q qilib tashlagan. Fermer bularning [ehtiyojini] bajaradigan ijrochi bo'lib qolgan, xolos.

“Amerika Ovozi”: O'zbekiston prezidentining mamlakatda paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini joriy etish hamda g'alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to'g'risidagi ikki qarorini o'rganib, qanday xulosaga keldingiz?

Smail Ospanov: Mening xulosam - O'zbekiston davlati shu paytgacha qishloq xo'jaligiga o'ng ko'z bilan qaramayapti. Endi o'zingiz bir tasavvur qiling. Prezident eng birinchi chiqishlarida tovuq ko'paytiraylik dedi, echki boqaylik dedi, limon qilaylik dedi va hokazolar. Juda ham yengil gaplar. Qishloq xo'jaligiga o'ng ko'zi bilan qaragan odamning o'zi yo'q. Mana shu qarorlarni tayyorlaganlar ham shunaqangi xomki, ular yana nima deyishayapti, meva-sabzavotchilikni ham klasterga o'tkazamiz deydi.

Yerlarni qaytadan tanlovga qo'yamiz degan qarorlari ham chiqdi. Bu nima degani? Bu shuni anglatadiki, qishloq xo'jaligini iqtisodiy islohot qilish, ularga erkinlik berish degan masala oldilarida turgani yo'q. [Fermer, dehqon] qancha kambag'al bo'lsa, qancha davlatga tobe bo'lsa, shuncha yaxshi. Bunaqada o'rta bo'g'in sinfini qachon tayyorlaymiz? 1-2 gektar yeri bor, o'zi qayta ishlay oladigan... fermer o'ziga yaxshi daromad olmasa, u yerda hech qanday islohot bo'lmaydi. Buni tepadan islohot qilishi bugun to'g'ri kelmaydi. Bitta qaror chiqqanini islohot deyish, bu umuman islohot emas.

Fermer bugun erkin emas. Unga hech qanaqangi haq-huquq berilgan emas. Aksincha, uning haq-huqularini siqib tashlagan. Natijada fermer nima qiladi? Fermer ham qoidani buzadi. Buni ham aytishimiz kerak. Shu klasterga yeri o'tgan fermerlar 100 foiz maydonga paxta ekayaptimi? Ekmaydi. U ham tirikchilik qilishi kerak. Bir qismini sotadi. Klaster ham sotyapti shuni [yerni]. Bu juda katta jinoyatlarga olib kelyapti. Buni hech kim ko'rmaydi ham.

Vaqtida pulni to'lamaslikning o'zi jinoyat. Qani prokuror? Nimaga borib yoqasidan olmaydi? Kaltak yana bechora dehqonning boshida sinyapti. Bunaqa bo'laversa, hamma narsa vayron bo'ladi. Ekmayman degan fermer ko'p bugun. Qaramaydi. Yana bizga 40-45 sentner [hosil yetkazib] beraman deydigan shartnomalar tuzamiz deydi, haligi azamat, yangi “xo'jayin”. 40-45 sentner paxta olish uchun, agarda uning qo'lida imkoniyati bo'sa, texnika o'ziniki bo'lsa, kultivatori bo'lsa, mineral o'g'itini arzon narxda sotib olsa, shunda u qiladi. Bundan ham ko'p [hosil] olishi mumkin.

Bugungi kunda respublika bo'yicha o'rtacha 20-25 sentner atrofida, undan sal ortiqcha olayapti. Bunaqada soha hech qachon foyda bermaydi. Buning uchun dehqonda hamma sharoit bo'lishi kerak. Bir yoqqa qarab qachon menga o'g'it berar ekan, qachon esa kultivatsiya, deb o'tiradigan bo'lsa hech narsa bo'lmaydi.

“Amerika Ovozi”: O'zbekistonda shu paytgacha qishloq xo'jaligi sohasida davlat buyurtmasi haqiqatan bormidi va u qanday amalga oshirilardi?

Smail Ospanov: Davlat buyurtmasi umuman olganda yomon narsa emas. Bu davlat strategiyasi. Sovet davlati paytida davlat buyurtmasi butun ittifoq bo'yicha ishlardi. Mehnat taqsimoti deymiz buni. Masalan, Qozog'iston g'alla bilan shug'ullanardi, O'zbekiston paxta bilan shug'ullanardi, Belarus kartoshka yetishtirish bilan shug'ullanardi, Ukraina ham. Mana shu mehnat taqsimoti bo'lgandan keyin, ittifoqqa mahsulot kerak bo'lgandan keyin davlat buyurtmasi berilardi, davlat buyurtmasi bo'yicha yaxshi narx to'lanardi.

Men paxtachilikda ishlaganman, shunaqa zo'r bo'lardiki, 45 sentnerdan [hosil ko'tarilardi]. Odamlar mukofot puli olishardi. Mashinalar. Davlatning tuzumini yaxshi edi deb aytolmayman, lekin o'sha sohaga o'sha davrda pul to'lanardi. Buyurtma tizimi qoldi, ammo pul to'lash oqsadi. Pulni to'lamaydi nomardlar. Tolaning puli kelgandan keyin to'layman deydiganlar chiqdi. Tolani esa kim sotishini biz bilamiz. Tolani sotishda faqat mafiya ishladi. Buni yashiradigan joyi yo'q. Tolani sotishdan dehqon foyda ko'rgani yo'q. Uni zo'rlab... davlatga berishing kerak, bu davlatniki... hech qanaqa davlatniki emas. Shuning uchun davlat buyurtmasidan ancha oldin voz kechish kerak edi.

Erkin narx, erkin ekish. Agarda paxtasi, uning tolasi kerak ekan, o'sha korxonaning o'zi dehqon oldiga kelsin. Mana shu to'g'ri bo'ladi. Kelsinda, Ismoil aka yoki Eshmat aka sizdan 500 tonna paxta olgim kelyapti desin. Narxini yozmasin shartnomaga, nega deganda bizda inflyatsiya darajasi yuqori. Hozir 1000 so'mlik narsa ertaga 2000 ming so'm bo'lyapti. Bilmaydi hech kim. Hozirda bir yil oldin belgilab qo'yadi-da, shu narxda sotasan menga deb turib oladi. Mana shu majburlash, mana shu davay-davayning o'zi bo'laveradi.

Klasterda o'tirganlar - ular baqquvat odamlar, ular qo'ymaydi. Hokimlarning ham ikki oyog'ini bir etikka tiqqan. Buni o'tgan mavsumda ko'rdik. Hozirgacha pulini to'lamay yuribti. Keyin to'laymiz deydi. Qayoqqa shoshasiz? Quloq ham solmaydi. Bitta hisobchi o'tirib olgan va u to'laymiz-da, deydi. Bu o'taketgan takabburlik. Bu juda ham yomon narsa. Bilmayman, men fermer bo'lganda ular bilan shartnoma tuzmasdim, mayli yerni olib qo'ysin. Nimaga men ular bilan shartnoma tuzishim kerak? Menga foydasi bo'lsa shartnoma tuzaman.

“Amerika Ovozi”: O'zbekistonda paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida O'zbekiston prezidenti qarori bilan tanishib chiqdingizmi? Uning yaxshi va yomon tomonlari nimalardan iborat?

Smail Ospanov: Men yaxshi tomonini ko'rmadim. Umumiy deklaratsion gaplar. Olib tashlaymiz degan. Mana bugun hammasi erkin, erkin bo'lsa paxtani erkin eksin. Xohlasa eksin, xohlamasa ekmasin. U narsa yo'q. Erkin narx bo'ladi, dedi. Erkin narxni belgilaymiz. Mana bu yil kelgusi yil paxtasini kuzda, dekabrda aniqlarkan-da, 9 oydan keyin o'sha narxda sotarkan. Mumkin emas u. Sotadigan paytdagi narx bo'lishi kerak. Unga fermer aralashishi kerak. Unga fermerning sarf-xarajatini inobatga olishi kerak.

Yana bir narsa - tovar-xomashyo birjasida sotadi deyishdi. Mutlaqo bo'lmagan gap. Tovar-xomashyo birjasida sotish uchun u paxtani o'zida ushlab turib, narxi ko'tarilganda, o'zi uchun foydali vaqtda sotadi. Bu bozorning qoidasi. Fermerlarga nisbatan bozor qoidalari ishlamayapti. Fermerlarga bosimlardan boshqa hech narsa yo'q. Bunaqada qishloq xo'jaligi hech qanaqa rivoj topmaydi. Fermer o'zi erkin ishlab, pul to'plab, aylanma mablag'ini ko'paytirib, o'zi kapital sarf-xarajat qiladigan bo'lsa u fermer. Biz fermerlarga investitsiya qilamiz, deydi tekstil sanoati boshlig'i. Nima degani bu? Fermer o'ziniki bo'lganimi? Biz fermerlarga har xil yordam beramiz, deydi. Pul mablag'i beramiz, deydi. Bekor gap. Agar bir odam bozorga bir narsani chiqarib sotsa, u odam katta foyda ko'rsa, sizni izlab kelib akajon yaxshi narxda sotdim, mana sizning pulingiz deb beradimi?

“Amerika Ovozi”: Bugungi kunda O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevga bu qaror nimaga kerak bo'lib qoldi?

Smail Ospanov: Bu qaror xalqni aldash uchun kerak bo'ldi. Nimaga deganda, buni men qo'rqmasdan aytaman, fermerlarning yerini qaqshatib olib qo'yayotgan faktlar mingta. Nimaga deganda fermerlarga pul to'lamaydi. Ularni oladigan daromadi [xarajatlarini] qoplamaydi. Yana bir bor takrorlayman, ularni majburlab ektiryapti. Almashlab ekish, dehqonchilik texnologiyasini qanaqadir elementar saqlash masalalarini ham hech kim ko'tarmaydi. Texnika va texnologiya juda ham oqsagan. Bu odamlarga qachonki yerni o'z mulki qilib bermasa, hech qachon ko'tarilmaydi.

Endi [vaziyat] kechagi davlat buyurtmasidan battar bo'ladi. Nimaga deysizmi? U ishlab chiqarish uchun hech qayerda hech narsani erkin ololmaydi. Solyarkani ham, benzinni ham, boshqasini ham klaster berarmish. Urug'ni klaster berarmish. Hisob-kitobini ham klaster qilarkanmish. U nima degani? Men xo'jayin bo'lsam hisob-kitobni o'zim qilaman. Hisob-kitob mening sirim, biznes sirim. Endi u hisob-kitobga ham aralasharmish.

Sug'urta qilarmish. Bu nima degani? Yana davlat byutjetidan kredit beramiz, deydi. Davlat byudjetidan kredit berish - bu bo'yniga quruq solish degani. Yaxshilab ushlab olish degani. Balki 8 foiz, dehqonga kelgancha 20 foiz bo'ladi u.​

“Amerika Ovozi”: Ekin qilish uchun yer ajratishgach, odamlar unda imoratlar qurmasligiga kafolat yo'qdek. Tajriba shuni ko'rsatyapti. Joylarda ekin yerlaridan maqsadsiz foydalanmasliklariga qanday erishish mumkin?

Smail Ospanov: Bu juda oddiy... Ekin ekiladigan joyga, dehqon va fermer xo'jaligiga berilgan joylarda uy qurish man qilingan. Buni kim buzyapti? Buni tumanlardagi hokimlar buzyapti. Tepadagi prokurorlar va boshqa rahbarlar qaramayapti. Hammasi sotilib ketgan. Yerni sotish juda avjiga chiqib ketgan. Hamma tumanda bor. Hozir jinoiy ishlar ham qo'zg'atilyapti.

O'tgan safar aytdim, faqat hokim o'rinbosarlarini aybdor deb topyapti. Bunga hokim aybdor. Bu yerda sog' rayonning o'zi yo'q. Qaytadan kadastr qilamiz deb aytishyapti. Bu qonun bo'yicha bor. Bu vaqtda yerni olgan fermer aybdor. Uni xususiy qilib bersa ham, ijaraga olsa ham, u yerda uy qurishga haqqi yo'q. Demak qonun ishlashi kerak. Qonunni ishlatmayapti. Shuning uchun yerni bersak, u bilganini qiladi degani noto’g’ri. Yerni unga berganiga ishonmaydi fermer. Davlatga ishonch yo'q. Agarda ishontirib bersa, davlat adolatli ishlasa, qiladi. Adolatli ishlaydigan davlatning o'zi qolmaganku. Ishonmaydi.

Menga yerni bugun bergan ekan, bugunoq qurib olay deydi. Ularni hammasini buzadi. Ekiladigan joy bitta konturmi va u 5 gektarmi, 5 gektar yer turishi kerak. U yerdan bir sotixini ham olishga haqqi yo'q. Yerni berishning o'z qoidasi bor. Bosh plan bo'yicha qishloq quradigan joy, svet keladigan joy, maktab quriladigan, yo'l quriladigan hamma proyektlari bo'ladi. O'sha joylarga beriladi. Lekin bizda, O'zbekistonda uy qurishni yaxshi ko'ramiz. Yer bersa u maniki deymiz, yer uniki emas hali. Uniki bo'lganda ham shartlari bor.

Xohlagan joyda xohlagan imoratni qurish mumkin emas. Sanitariya qoidalari bor va hokazo. Shuning uchun buni qonuni bor. U holda yerni olganlar noto'g'ri ish qilyapti. Bundan qo'rqmaslik kerak. Qonunni ishlatsa, hech kim hech narsa deyolmaydi. Qurilayotgan joyni ko'rmadimi hokim yoki boshqa biror mutasaddi odam. Ko'rib turibti. Uning og'zini berkitib tashlagan.

“Amerika Ovozi”: Prezident va boshqa guruhlar manfaatlari emas, eng muhimi dehqonlar va soha ravnaqiga xizmat qiluvchi o'zgarishlar yuz berishi uchun nimalar qilish kerak?

Smail Ospanov: Bunaqa o'zgarishlar yuz berishi uchun, hech kim hech qanaqa tomondan, prezidentgacha, dehqonga sen buni ekasan yoki buni ekmaysan degan gap umuman bo'lmasligi kerak. Bular ungacha nima ish qilishdi? Katta tayyorgarlik ko'rishdi. Bular oddiy insonlar emas. Maqbullash (optimizatsiya) paytida katta-katta fermerlarni nima uchun [tashkil] qildi? Paxta ektirish, g'alla ektirish uchun qildi. Fermerlar bizning joyimizda, ayniqsa Farg'ona vodiysida, Toshkent viloyatida, Samarqand atrofida mayda-mayda fermerlar bo'lishi kerak. Mana shular bozorbop mahsulotlarni eksin. Kartoshkadan boshlab, uzum, meva-sabzavotning hamma turini... dehqonchilikka kerakli bo'lgan ozuqa kulturalarini. Mana shular boyitadi.

Paxta shu paytgacha hech kimga hech qanaqa foyda keltirgani yo'q. Ilgari ham aytganman, agarda kerak bo'ladigan bo'lsa paxtaga yaxshi narx to'lasin. Mana aytadiganimiz bizlarni. Paxtakor bir yilda ketadigan xarajatini biladi. Hammasi aniq. Chigit qancha turadi, yerni qayta ishlash qancha turadi va hokazolarni. Bir yillik xarajatni hisoblab, hatto neytral odamlar hisoblasin, o'shanga 1,5 barobar haq to'lasin, ishlab beradi. Bunaqa mard yo'q.

Bularning maqsadi arzon olish, fermerga qimmat mahsulot berish, 2,5-3 barobar qimmat o'g'it sotyapti. Yoki benzin va solyarkani faqat shulardan olyapti, chigitni shulardan olyapti. Uning chigitga qanaqa aloqasi bor? Chigitni paxta zavodi chiqaradi. Bir umr shu bilan shug'ullanganman. U yerdan borib oladi. Endi kerak bo'lsa ham, kerak bo'lmasa ham, klaster sizga chigitni keltirib tashlab ketadi va 50 gektarga ekasan deydi.

Ekmay ko'ringchi, qulog'ingizdan tortib hokimiyatga qamaydi. Mana ko'ryapmiz, hozir shunday bo'lyapti. Mana shu shartnomaga qo'l qo'yasan, deydi. Bundan tashqari klasterlar o'ziga ishlaydiganlarga ham fermerlar hisobidan pul olyapti. Nima degani bu?

“Amerika Ovozi”: Sizda tajriba bor. Ijroiya hokimiyatida ishlagansiz. O'z tajribangiz asosida aytadigan bo'lsangiz, yangi qaror, mujda kimga qaratilgan? Ichki foydalanish uchunmi yoki tashqi dunyoga ko'proq qaratilganmi?

Smail Ospanov: Menimcha u yoqqa ham, bu yoqqa ham. Ko'pincha tashqi [dunyoga] aytayaptilar. Bilasiz, “Cotton Campaign” tashkiloti bor, bizga boykot e'lon qilgan. Ular ozgina yumshaganga o'xshayapti. Reforma qilyapti Mirziyoyev deb aytyapti. Bekor gap. Bu reforma emas. Ular majburiy mehnatga, bolalar mehnatiga qarshi turadi. Xuddiki, u narsa yo'q bo'lgandek. Yo'q bo'lgan emas, bor. Paxtaga narx kam ekan, u yerda majburiy mehnat bo'laveradi. Majburan olib borganlarga pul ham to'lagani yo'q.

“Amerika Ovozi”: Prezident Mirziyoyevning ikki qarori O'zbekistondagi ijroiya hokimiyati, joylardagi hokimlar uchun qanday mujda beradi?

Smail Ospanov: Tabiiyki, bizda prezident aytgan narsasini 200 yuz foizga bajarishadi. Nimaga deganda, joylardagi hokimlarni, tuman hokimlarini hayoti prezidentni topshirig'ini bajarish bilan bog'liq. Masalan, klaster nima uchun keldi? Klasterni yana takrorlayman, klaster yuzasidan intervyu bergan odam o'zidan o'zi klaster kim ekanligini yuzini ochib qo'ydi.

Bu klaster mas'uliyati cheklangan jamiyatlar ochgan fabrikalar, ularni nomi yo'q. Egasi kimligini hech kim bilmaydi. Yog' zavodlarni, paxta zavodlarni olib qo'ygan. Biz o'ylab ko'ramiz va paxtaning puliga deydi moy berishimiz, chigit berishimiz, kunjara berishimiz mumkin, deydi. Buni yechyapti ham go'yoki. U kim o'zi? O'ylab ko'ramiz, balki chigitni berarmiz, deydi. Kimsan o'zi deydigan odam esa yo'q. Kim o'zi u? Xo'jayin bo'lib qoldi.

Tabiiyki, davlat uni qo'llab-quvvatlab turibti. Davlatga kerak bu, davlatga ham emas, manfaatdor rahbarlarga kerak. Bu kimningdir katta sxemasi. Bu katta mafiyaning sxemasi. Bu mulkka egalik qilish, sohaga egalik qilish va shundan foyda ko'rish. Bu yerda dehqonga bir gram foyda yo'q. Dehqonga foydali narsani u o'zi biladi. Nimani ekishni biladi dehqon. Faqat g'alla bilan paxtani ekish kerak degan narsani to'xtatish kerak.

“Amerika Ovozi”: Nimaga aynan hozir bu qaror qabul qilindi deb o’ylaysiz?

Smail Ospanov: Bugungi kunda bu qarorning chiqayotgani - joylarda norozilik kuchayib ketdi. OAVda har kuni bor... mana bu paxta tozalash zavodlari bilan shartnoma qilmaymiz. Klaster bilan shartnoma qilmaymiz, ikki yillab pulini bermagan. Pulni bermaganiga Ilhom akamiz aytyapti, bizlar uni qayta ishlab sotgancha yarim yil o'tib ketadi, deydi. Bekor gap. Pulni oldindan yoki shu kuni to'lashingiz kerak. Uning bo'ynida qarzlar turibti. Kreditlarni to'lashi kerak, unga ham foizlar o'sib yotibti. Mana shuning hammasi, noroziliklardan, majburlikdan qilyapti. Davlat buyurtmasi hech qanday bekor qilingani yo'q. Har kuni ko'ryapmiz, hokimiyatlarga qamab majburiy shartnoma qilyapti. Shartnomalar faqat klasterlarning foydasiga. Men nomma-nom o'qib berishim mumkin qaysi rayonlarda shunaqaligini.

“Amerika Ovozi”: O'zbekiston uchun qishloq xo'jaligi sohasida islohotlarni o'tkazishda uning yon-atrofida andaza bo'ladigan o'xshash ekonomikalar, mamlakatlar bormi? Umuman, bu masalada O'zbekiston qaysi mamlakatlar tajribasidan o'rnak olsa bo'ladi?

Smail Ospanov: Bunaqa misollar bor. Tojikiston allaqachon yerni berib yuborgan. Bu haqda ko'p o'qiymiz. Tojikistondagi dehqonlar xursand. Konkret misollar bilan aytolmayman. Lekin OAVda ma'lumot bor, Tojikistonda yerni bergan. Ularning yeri bilan bizning yerni solishtirib bo'lmaydi. Ularda kamroq, bizda ko'p. Bir necha barobar ko'p.

Qozog'istonda 95-yillarda [yerni] bervordi. Qozog'istonda juda ham zo'r bo'lib ketdi deb aytolmayman, lekin dehqon erkin. Ikki marta borib ko'rdim. Kamchiligi bor, lekin dehqon erkin. Uchinchidan, rivojlangan kapitalistik davlatlarda, o'zimizning Amerikada, Gollandiyada, Fransiyada, Germaniyada, hammasini fermerining yeri bor, yer o'ziniki. Mana shu eng muhim masala - yer o'ziniki.

Bugun [O'zbekistonda] fermerning yerini olib qo'yish hech gap emas. Fermerning mulkiga xiyonat qilish hech gapmas. Masalan, bir yerni birovga olib berganda, bilasizmi, uni haydaydi, ko'p xarajat qiladi, bir tiyin hech kim to'lamaydi. Tayyor turgan g'allasini ham olib qo'yishi mumkin. Ekib turgan ekinini haydattirib yuborishi mumkin. Bizda qonun ishlamaydi. Qonun ishlamagan, konstitutsiya ishlamagan joyda qanaqa bozor iqtisodiyoti bo'lishi mumkin? Uning uchun birinchi masala qonunlarni ishlatsin. Bu barakatopkur qonun-qarorlarni yozadiganlarning o'zi qonunga qaramaydi.

Nima uchun prezidentning qarori bilan islohot qilinarkan? Mulkchilik to'g'risidagi qonun qani? Fermer to'g'risidagi qonun yaxshimi, yomonmi, borku. Fermerni bugungi kunda bir kunda yo'q qilib yuborishi mumkin. Hech gap emas. Mana shu masalalar joyiga qo'yilmasa, mingta qaror qilsin hech narsa bo'lmaydi.

“Amerika Ovozi”: O'zbekistonda paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to'g'risida O'zbekiston prezidenti qarorini ko'plab o'zbek blogerlari va jurnalistlari inqilobiy deyishgan? Bunga siz qanchalik qo'shilasiz?

Smail Ospanov: Inqilobiy emas. Inqilobiy bo'ladi, qachonki fermer ham mustaqil bo'lsa. Sizga bir narsani aytay. Agarda men fermer bo'lsam, mustaqil bo'lsam, olgan 50 tonna paxtamni uyimga olib kelib saqlashimga huquqim bormi? Shunda men mustaqil bo'laman. Xohlagan joyga sotaman. Mendan kelib boshqa firma oladimi, boshqa zavod oladimi, mening ishim yo'q. Men klaster bilan shartnoma qilmayman, agarda mustaqil bo'lsam. Kerak bo'lmasa, hech narsa ekmayman. Bugun paxta ekadigan fermerlar samaradorligi 150 foiz bo'lmasa, ular kerak emas. Misol uchun 1 million so'm xarajat qilib, 1,5 million olmasangiz u ish emas. Bugun uchi uchiga yetmayapti. Qoplamaydi o'zini.

“Amerika Ovozi”: Qishloq xo'jaligi sohasida bugungi kunda yana qanaqa yechilmagan muammolar bor?

Smail Ospanov: Qishloq xo'jaligi sohasida islohotlarni o'tkazib, samarali ishlaydigan fermerlar tizimini yaratish uchun bir nechta yechilmagan muammolar bor. Bugungi qarorlar bu masalani yechgani yo'q. Birinchi masala nima? Eng birinchi masala, umuman sohada, tayyorlovchi sohada, ishlab chiqarish sohasida monopoliya bo'lmasligi kerak. Islohotning birinchi dushmani bu monopoliya. Bugungi monopoliyalarni aytdik. Klasterlar monopoliya bo'lib qoldi. Boshqa sotadigan joy yo'q.

Ikkinchi, mulkdor o'z mulkiga ega bo'lishi kerak, qonun bo'yicha. Eng katta masala - konstitutsiya, qonun bu yerda ishlamayapti. Bu yerda huquqni muhofaza qiluvchi organlar ishlamayapti. Bu ikkinchi katta masala. Hech kimning mulkiga hech kim tegolmasin. Bugun fermerda unaqa huquq yo'q. Umuman, undan huquq tortib olingan. Xuddi bosqinchilardek.

Uchinchisi, eng muhimi yerlarni umrbod egalik qilish kerak. Buni qanaqa yo'llar bilan qilish kerakligini ham aytganmiz. Odamlar ko'p yashaydigan joylarda, Farg'ona viloyati, Toshkent atrofidagi hududlar va hokazo, bularga yerlarni bersin. Bir qismini, bir gektarmi ikki gektarmi bir oilaga, bir ishlovchiga bersin, umrbod foydalanishga. Keyin qolgan joyiga u o'zi ekaveradi. Mayli davlatning yeri ham bo'lsin. Umuman bo'lmasa ham mayli. Davlat bundan voz kechishi kerak. Kerak emas davlatga u yer. Yerni dehqon oyga olib ketmaydi. Yerga mehnat qilib ekadi, shundan foyda ko'radi. Undan keyin hamma foyda ko'radi.

Dehqon katta hosil olsa, qayta ishlab chiqarish korxonalari ochiladi, ish joyi ko'payadi. Mana sabzavot, meva-uzumchilikda qo'l ishi ko'p, paxtada kam. U yerda uch-to'rt baravar ko'proq odam kerak. Bu ham ish kuchi. Qayta ishlash kichik korxonalari ham ishchi kuchi. Keyin huquqiy bazalarni ham qayta ko'rib chiqish kerak. Fermerlar to'g'risidagi va boshqa qonunlar... Umuman, qonunchilik sohasida keyingi 4 yilda umuman hech narsa o'zgargani yo'q. Eski qonunlar hammasi. Karimov vaqtida 1996-yilda qabul qilingan Fermerlar, yer to'g'risidagi qonunlar. Ularni qaytadan ko'rib chiqaylik. Odamlarning manfaatlari uchun.

“Amerika Ovozi”: Amalga oshirilayotgan ishlar islohotlar emas ekan, asl maqsad nima?

Smail Ospanov: Nimaga bunday bo'layotganiga men ikki yil ilgari prognoz bergandim. Yerlarni keyinchalik mana shularning hammasiga xususiylashtirib beradi. Shunga tayyorgarlik. Yerlarda baribir xususiy mulkchilik bo'ladi. Qachon bo'lsa ham. Keyin defakto kim yerni ishlatib unga xo'jayin bo'lib turgan bo'lsa, o'shanga yerni berib qo'yaqoladi. Buni Latifundiya deydi. Latifundiya hamma joyda bor.

Mana shu Shavkat Mirziyoyevning vaqtida... bu odam qishloq xo'jaligi, umuman iqtisodiyotdan umuman xabari yo'q inson ekan. Shundan foydalanib qolaylik degan, soyada turgan odamlar juda ko'p. Bu yerni xususiy qilib olishning eng birinchi qadamlari. Bo'ladi shunaqa, ko'rasiz hali. Hozir kelayotgan klasterlar yerning egasiman deb turibti. Qayerga boradi? Bor yo'qol deb aytayapti. Ularni hokimlar ham hech narsa qilolmayapti. Ertaga ular shu joyni oladi. Maqsad shu.