"Amerika Ovozi" Nyu-York shahrida faoliyat yuritadigan markaziy osiyolik imom Serjan Kaliyev bilan e'tiqod va immigrantlar xususida suhbatlashdi.
Serjan Kaliyev (SJ)K: Men Serjan Kaliyev. 2014-yildan buyon Amerika Birlashgan musulmonlari hududiy vakiliman. O’zim Qozog’istondan, Olma-Otadan. O’qishni bitirib, ilmiy darajamni olgach, avval Gonkongga ishga taklif qilishdi, keyin Amerikaga.
Taqdir taqozosi bilan mehnat faoliyatimni chet elda boshlaganman.
Soleh Yahyoyev (SY): Qozog’istonda faqat o’qiganmisiz?
SK: Maktabni, universitetni bitirganman.
SY: Qayerda?
SK: Maktabni va universitetni Olma-Otada bitirganman. Dunyoviy va diniy ta’lim olganman. Ikki mutaxassislik bo’yicha dunyoviy kasb egallaganman, Birinchisi, biznes boshqaruvi yo’nalishida. Ikkinchi mutaxassisligim pedagog, psixolog.
SY: Qaysi universitetni bitirdingiz?
SK: Olma-Otadagi KIMEP universitetini.
SY: Hozir biz qayerdamiz?
SK: Biz Sulaymoniya masjidida turibmiz. U men ishlaydigan tashkilot tarkibidagi masjidlardan biri. Amerikada bunday masjidlar juda ko’p. Deyarli har bir shtatda, hatto Kanada va Lotin Amerikasida ham bor. U yerda ham tashkilot vakolatxonalari, masjidlari bor.
Mazkur masjid Long-Aylendda joylashgan. U bir yil oldin Ramazonda ochildi va agar shunday deyish joiz bo’lsa, u bir yil ichida xalq ichida muvaffaqiyat qozondi. Bu yerda bolalar uchun ham, kattalar uchun ham darslar o’tiladi. Masjidda besh mahal namoz o’qish, Ramazon amallarini bajarish, Qurbon hayitida qurbonlik keltirish uchun barcha sharoit yaratilgan. Bularning barchasi Long-Aylenddagi Sulaymoniya masjidida amalga oshiriladi.
SY: Musulmonlar jamoati kattami? Namozxonlar kimlar?
SK: Namozxonlar turli millat vakillari. Pokistonlikdan tortib turklargacha bor. Arablardan tortib Markaziy Osiyo va Afg’onstondan kelganlargacha. Amerika ana shunday rang-barang mamlakat. Jome’da, namozlarda barcha musulmon jamolarning vakillari yig’iladi.
SY: Bu atrofda musulmonlar ko’pmi?
SK: Pandemiyadan keyin musulmonlar jamiyati safi yanada kengaydi. Nyu-Yorkdan hovlisi, bog’i bor uy-joylarga yashash uchun ko’chib kelgan oilalar ko’paydi. Shu hisobdan ham musulmonlar soni o’sdi va o’sishda davom etyapti.
SY: Markzaiy osiyoliklar ham bor dedingiz. Ular qaysi davlatlardan?
SK: O’zbekiston, Afg’oniston va boshqa mamlakatlardan.
Jamoa tarkibi xilma-xil. Uning 10-15 foizi pokistonliklar, 10-15 foizi afg’onistonliklar , 10-15 foizi markaziy osiyoliklar. Ya’ni, bo’linish proporsional desa bo’ladi.
SK: Tug’ilganidan bu yerda inson hayotida masjidning o’rni bor. Chunki farzand dunyoga keldimi, unga ism qo’yiladi, qulog’iga “azon” aytiladi.
Bu ishni imom qiladi. Odatda shu yerda, masjidda. Pastda oshxonamiz bor. Bola tug’ilganda, sunnat qilinganda va shunga o’xshash kunlarda u yerga mehmonlar taklif etiladi, ziyofat beriladi. Bu jarayon farzand ulg’ayguniga qadar davom etaveradi. Ana shu pallada bizning vazifamiz juda muhim. Ta’lim dargohimiz! Bolalarga biz payg’ambarimiz hayoti, islom mohiyatini, musulmon o’zini qanday tutishi, qanday xulq egasi bo’lishi kerakligini va hokazolarni o’rgatamiz.
Farzandlar ulg’aygach, ularning nikohlarini o’qish uchun imom kerak bo’ladi. Nikoh ham masjidda o’qiladi. O’lim ham hayotimizning ajralmas qismi. Janoza namozi va dafn marosimlarini islom talabi asosida o’tkazish kerak. Bu ishlarni masjidda o’tkazamiz, ularda imomlarimiz ishtirok etadilar. Xullas, tug’ilishidan tortib so’nggi damigacha inson hayotidagi eng muhim sanalar aynan shu yerda o’tadi.
SY: Amerikada musulmon bo’lish, u qanday?
SK: Amerikada musulmon bo’lish? Bu masalaning ikki tarafi bor. Yaxshi tomoni Amerikada hamma narsa ruxsat etilgan - ya’ni, qayerda, nimani o’qiysan, qayerda ibodatingni qilasan. Qayerda o’qiysan deganda, diniy ta’limni olishni nazarda tutyapman. Amerika bularning barchasiga ruxsat beradi. Amerikaning yaxshi jihati - hamma narsaga ruxsat berilgan. Buning esa salbiy tarafi ham bor.
Markzaiy Osiyodan endi kelganlar buni juda tez sezadilar. U bola tarbiyasi bilan bog’liq. Amerikada ulg’ayayotgan yosh bolalarda hurmat-izzat masalasida o’ziga xos qarash bor. Maktabda beriladigan ta’lim… toqatlilik darajasi ham qabul qilish qiyin bo’lgan ko’rinish kasb etgan.
Amerikada bolalarga ota-onang ixtiyoringga qarshi nimagadir majburlasalar, qo’pollik qilishsa, jismoniy kuch ishlatib jazolashsa, politsiyaga murojaat qilishing mumkin deb o’rgatiladi. Oqibatda bola ana shunday huquqlari borligini bilgach, ko’pincha o’z ota-onasiga qarshi chiqadi.
Migrantlarning asosiy muammosi - farzandlari ustidan nazoratni yo’qotayotgani.
Ular erkinlik hamda ayrim moddiy boyliklarga ega bo’lish imkoniyatlarini qo’lga kiritayaptilar. Ammo boshqa tomondan o’z avlodlarini boy beryaptilar. Hammalari emas albatta, biroq ko’pchiliklarida shunday. Shu jihatdan odamlar mana shu masjidga o’xshagan, ta’lim bilan mashg’ul dargohlarga ehtiyoj sezyaptilar. Musulmon oilalari, farzandlari maktablarda jinsiy tarbiyani olishini istamaydilar. Buning ortidan ko’p hollarda ular farzanlarini an’anaviy, diniy ta’lim beradigan muassalarga o’tkazayaptilar. So’nggi davrda biz buni juda yaqqol sezyapmiz.
SY: Markaziy Osiyodan grin karta va boshqa yo’llar bilan ko’chib kelganlar orasida o’rta va katta yoshdagilar ham ko’p. Ular masjidga va imomlarga qaysi hollarda murojaat qiladilar?
SK: Ular xorijda ko’proq dindorlashadilar. Chunki vataningdan uzoqlashgach zerikasan, ildizlaringni o’rganasan. O’zligingni qadrlashni boshlaysan.
Boshqalardan ajratib turadigan jihatlaringni izlaysan. Ham madaniy, ham diniy tarafdan. Men bu yerda yashayman, ammo men mana shunday odamman deysan. Bu mamlakatingdan chiqib ketganingda yuz beradi. Inson o’z mamlakatida bular haqida o’ylamaydi, chunki u o’sha yerning bir qismi. Barcha bir tilda gaplashadi, dini, madaniyati va qadriyatlari ham bir.
Inson u muhitdan chiqib ketgach u shaxs ekanligini tushunadi. Yoshi kattalar Amerikaga, Yevropaga va boshqa mamlakatlarga ko’chib ketganlarida dinga qiziqishlari ortadi. Va namoz o’qiydigan, masjidga chiqadiganlari ko’payadi. O’z vatanida yurganlar masjidga biror kun borarmiz, keyinroq namoz o’qishni boshlarmiz deb yuraverishlari mumkin.
SY: Markaziy Osiyolik bilan qilgan so’nggi suhbatlaringizdan qaysi biri yodingizda qolgan?
SK: Nyu-Yorkda vaksina olinmasa, bola emlanmasa maktab qabul qilmaydi. Natijada uyda o’qitishga majbursiz. Ham ishlab, ham bolasini uyda o’qitayotgan bir ona yordam so’rab telefon qildi.
Bir vaqtning o’zida ham ishlab, ham bolamni o’qitolmayapman dedi. Lekin farzandini maktabga yuborishni istarkan. Telefon qilib u o’z kechinmalarini gapirib berdi, qanday qilib bu vaziyatga tushganini aytdi. Sog’lig’idan ham shikoyat qildi. Bolasi uydan chiqmasligi, tengqurlaridan uzilib qolganidan, ta’lim olmayotganidan xavotirlarini o’rtoqlashdi.
Bunday voqealar juda ko’p uchraydi. Bu o’zbekistonlik oila. Gaplashdim, tushuntirdim. Bola uyda yetarli bilim ololmayaptimi va o’zini baxtiyor his qilmayaptimi, uni qabul qiladigan maktab topishni, kerak bo’lsa, boshqa joyga ko’chish kerakligini tushuntirdim.Yoki islomiy maktabga yuborishlari mumkinliigini, ammo u yerda ham ma’lum talablar borligini tushuntirdim. Biz ta’lim bilan shug’ullanganimiz uchun odamlar asosan shu masalada murojaat qiladilar.
Aloqasi ko’p deb yosh yigitlar kelin qidirganda, qizlar esa musulmon yigit bilan tanishish uchun imomga murojaat qilgan paytlar ham bo’ladi. Ana shunaqa. Oila qurish bilan bog’liq muammolari bilan ham odamlar tez-tez bog’lanadilar, oldimizga kelib turadilar.
SY: Mazkur masjid qurilishi tarixi qanday bo’lgan? Qachon qurildi? Qaysi hisobdan qurilgan?
SK: Men va nafaqat men uchun bu Shimoliy Amerikadagi eng chiroyli masjid. Sulaymoniya masjidi so’nggi 4 yil davomida qurildi. Uning qurilishi uchun ruxsatnomani olish uchun 20 yil ketgan. Bu jarayon juda uzoq davom etgan.
Ish hatto sudlashuvgacha borgan. Nihoyat ruxsatnoma olindi va 2017-yil bu yerda qurilish ishlari boshlandi. 2022- yil Ramazonda masjid eshiklari namozxonlar uchun ochildi.
SY: Amerikada masjid qurilishi uchun mablag’ qayerdan olinadi?
SK: Amerika birlashgan musulmonlar uyushmasi - nomining o’zidan bilsa bo’ladiki, u barcha musulmonlarni birlashtiradigan tashkilot.
Chindan ham u shunday. Mana shu masjid ham buning yaqqol bir misoli. Kerakli mablag’ Long-Aylend aholisi qilgan xayriyalar hisobidan yig’ildi. Bular Amerikada yashovchi turli millat vakillari bo’lgan musulmonlar. Biror bir tashkilot yoki davlat puliga qurilmagan. Masjid mahalliy xalq qo’llovi bilan qurildi va faoliyat ko’rsatyapti.
SY: Bu binoni saqlashga katta mablag’ sarflansa kerak?
SK: Long Aylendda hayotda o’z o’rnini topgan, muxandis, shifokor va boshqa sohalarda ishlaydigan va shu bilan birga o’z dinini qo’llaydiganlar ko’pchilik. Ana shunday musulmonlar bu masjidni qurdilar va uning keyingi faoliyatini qo’llayaptilar.
SY: Masjidning doimiy imomi ham bormi?
SK: Shunday. Masjidning bir necha imomi bor. Chunki ular o’qitadilar ham.
Ular nafaqat namozlarga imomlik qiladilar, xuddi shu imomlar bolalarga dars ham berishadi. Ular ingliz tilini mukammal biladilar. Namoz, turli marosimlarni ingliz tilida o’tkazamiz. Ingliz tiliga ham o’rgatamiz. Bularning barchasi bizning ustun tomonlarimiz.
SY: Amerikada imom bo’lish, u qanaqa?
SK: Bizning tashkilotda bu boshqacha bo’lishi mumkin, biror boshqa bir masjidda tamoman boshqacha. Barcha imomlar uchun gapirolmayman, bizning imomlarimiz, o’z tajribamga tayanib aytadigan bo’lsam - biz ko’pqirrali bo’lishimiz kerak. Ko’p hollarda hatto qurilish masalasini hal qilamiz. Masjid uchun xayriya to’plash, gumanitar yordam yig’ish kampaniyasini uyushtirish. Masalan, Turkiya va Suriyada yer qimirlaganda imomlarimiz yordam to’plashda jonbozlik qildilar, konteynerlar bilan ularni Turkiyaga yetkazdilar.
Gumanitar yordam to’plash ham ishimizning bir qismi. Yoki biror oila yordamga mo’htoj bo’lib qoladi. Imom sifatida biz nafaqat namoz o’qib oilaga Allohdan najot so’raymiz, balki ularning holidan xabar olamiz. Yegulikdan qiynalayotgan bo’lsa, oziq-ovqat bilan ta’minlaymiz, kerak bo’lganda bemorlarga transport beramiz. Janoza va dafn uchun mablag’i yo’qlarga yordamlashamiz.
Amerikada dafn marosimiga ko’p mablag’ talab etiladi. Qiynalganlar haqida jamoatimizga xabar beramiz va yordam kerakligini aytamiz. Xullas, bizda imomlarning ish va vazifalari serqirra.
SY: Imomlar qanday cheklovlarga ega?
SK: Biz din vakillarimiz. Demak dinimiz nimalarni cheklagan bo’lsa shular bizning cheklovimiz.
SY: Amerika Qo’shma Shtatlari hududida o’nga yaqin markzaiy osiyoliklar terrorchilik amallari, terroristik tashkilotlar va terrorizmni qo’llaganliklari ortidan sudlangan. Sizningcha, niimaga bunday bo’lyapti?
SK: Eng avvalo. Islom va terrorizm bu tamoman farqli narsalar. Islom odam o’ldirilishini, agarda u vatan va inson mudofaasi uchun bo’lmasa, qo’llamaydi, oqlamaydi.
Islom odam o’ldirish va terrorni inkor etadi. Ya’ni u Islomning bir qismi emas. U Islom bilan bog’langan emas. Aytganingizdek terrorizmda ayblanib hibsga olinganlar bor. Ana shu statistikaning boshqa bir tarafiga ham razm solish kerak. Qani aqidasi islom bo’lmagan qancha odam xuddi shu moddalar bilan sudlangan?! Ularning soni mumkin ko’proqdir, bunisini ochig’i, men bilmayman. Statistikani o’rganish lozim. Ikkinchidan, erkin mamlakat bo’lganligi uchun bu yerga har xil odamlar kelishini tushunish kerak. Oldin ham ta’kidlaganimdek, erkinlik juda yaxshi, agarda undan ezgu amallar yo’lida foydalanilsa. Ammo erkinlikning ikkinchi tomoni ham bor. Medalning ikkinchi tomoni - yovuz niyatlarini Markaziy Osiyoda amalga oshirolmaganlar bu ishlarini Amerika kabi mamlakatlarda osonroq qila oladilar.
Tushunyapsizmi, bu yerga har xil fikrdagi, oqimdagi, qarashdagi odamlar kelishyapti. Amerikada bu masala bizning mamlakatlardagidek nazorat qilinmaydi. Shuning uchun men buni erkinlikning boshqa tarafa deb ta’kidlayman. Lekin u Islom bilan bog’liq emas. Shuning uchun o’xshash moddalar bilan boshqa din va madaniyat vakillaridan ham sudlanganlar borligiga ishonchim komil.
Biz nima qilishimiz mumkin? Imomlar va masjidlar nima qila oladi? Eng avvalo, biz bolalarga to’g’ri ta’lim berishimiz zarur. Asl Islomni o’rgatishimiz shart. Ya’ni Islomni bor holicha o’rgatishimiz kerak. Agarda inson bolaligidan to’g’ri ta’limni olgan bo’lsa, uni aldash, chalg’itish, turli terroristik va ekstremistik tashkilotlarga jalb qilish oson bo’lmaydi.
Bularning barchasi, odamlarda bilim yo’qligidan yuz bermoqda. Qancha ko’p bilsang, shuncha himoyalangansan. Shuning uchun men o’z qardoshlarimga nafaqat namoz o’qishni bilishlari, balki o’zlari va farzandlarini noto’g’ri oqimlar,qarashlar va guruhlardan himoya qilishlari uchun ham yuksak ta’lim olishlari zarurligini uqtiraman.
SY: Aytingchi, markaziy osiyolik musulmonlar ustidan o’tkazilgan ana shu mahkamalar siz ishlayotgan tashkilot, boshqa musulmonlar, Amerikada faoliyat ko’rsatadigan masjidlarga qanday ta’sir qildi?
SK: Hech qachon bu yerda bir musulmonning biror noto’g’ri qilmishi uchun barcha musulmonlar qoralangan emas. Aqlli qarash.
Amerikada qonunlar ishlaydi va bu juda yaxshi. Demak, har bir inson, har bir tashkilot himoyalangan. Amerika faqatgina fuqarolarini emas, balki muassasalar, masjidlar, sinagogalar, cherkovlarni ham himoya qiladi. Masjidda biror noxush voqea yuz berdimi, politsiya va huquq-tartibotni saqlash organlari ular qayta takrorlanmasligi uchun intiladilar. Ko’pincha hayit namozlari va ommaviy tadbirlar o’tkazganimizda politsiya oldindan yordamini taklif qiladi. Sizlarni jinoyatchilardan qo’riqlaymiz deydi ular. Ko’p odam va mashinalar yig’ilganidan boshqalarga noqulayliklar keltirib chiqarmasligimiz va bayramni ko’ngildagidek o’tkazishimiz uchun ham ularning bizga yordami tegadi.
Bu yo’nalishda Amerika hukumati to’g’ri qadamlar qo’ygan. Ular diniy tashkilotlar va masjidlar bilan ham hamkorlik qilishni istaydi. Shu orqali ushbu tashkilotlar qatori o’z fuqarolarini turli ko’ngilsizliklardan himoya qilishni istaydi.
SY: Davlat qanday nazorat qiladi? Davlatning masjid bilan, masjidning davlat bilan o’zaro aloqalari qanday va qachon yuz beradi? Qaysi bosqichda?
SK: Har bir tashkilot ishlash uchun ruxsat olishi kerak. Mana bu bino masjid. Undan masjid sifatida foydalanish uchun ham ruxsat olishingiz kerak. Nyu-Yorkning bir joyida kvartiram bor va endi u masjid deyolmaysiz.
Bunday qilolmaysiz. Buning imkoni yo’q. Hamma binoga ham diniy tashkilot sifatida ishlash huquqi berilmagan. Diniy tashkilotni faqatgina tijoriy binoda tashkil etish mumkin. Yig’ilib ibodat qilish uchun alohida ruxsat olinishi kerak. Tashkilotni ro’yxatga olish uchun avvalo uning konstitutsiyasi, ya’ni nizomi ishlab chiqiladi. Unda faoliyat maqsad va vazifalari aniq belgilangan bo’lishi zarur.
Shundan so’nggina tashkilot faoliyatiga izn beriladi va u diniy yoki madaniy yo’nalishda faoliyatini olib boradi. Odatda ular nodavlat va notijorat maqomga ega va odamlarning xayriyalari hisobidan faoliyat ko’rsatadi. Bunday tashkilotlarga xayriya qilganlar soliq hisobotida daromadimning mana shuncha qismini masjidga xayr qildim deb ko’rsatishlari mumkin. Xayr qilgan mablag’lari uchun soliq to’lamaydilar.
Shunga o’xshash davlat bilan kesishadigan joylari bor. Birinchidan, tashkilotning faoliyati uchun, keyin binodan diniy faoliyat uchun foydalanishga ruxsatnoma olish. Uchinchidan, tushadigan xayriya mablag’larini qoidaga muvofiq hisobini yuritish. Chunki barcha kompaniyalar kabi masjidlar ham yil oxirida moliyaviy hisobot topshiradilar. Ana shu jihatdan biz shaffof bo’lishimiz kerak.
Biz kompaniyalardan ko’ra shaffofroq bo’lishimiz juda muhim. Chunki biz xayriya tashkiloti va xayriya qilgan istagan shaxs istalgan vaqtda bergan puli qayerga ketayotganini so’rashi mumkin. Qancha mablag’ to’plaganimiz borasida biz o’ta shaffof bo’lishimiz darkor. Faoliyatimizning bu qismini AQSh soliq idoralari nazorat qiladi. Davlat shu kabi masalalarda diniy tashkilotlar bilan muomalada, ammo hukumat emas.
Hukumat organlari faoliyatimizni sinchkovlik bilan o’rganmaydi, nimalarni o’rgatayotganimizni nazorat qilmaydi. Bu ish mutasadi tashkilotning bo’ynida. Qoida asosida ishlaganda, ta’lim berish uchun ta’lim departamentidan akrreditatsiyadan o’tisingiz kerak. Akreditatsiyadan o’tayotganingizda qaysi dastur bo’yicha, qaysi qo’llanma va kitoblar asosida o’qitishingizni ko’rsatasiz. Bu ishning ham nozik tomonlari bor, albatta.
Ta’lim qismi ta’lim departamenti bilan aloqador. Ammo shu paytgacha Amerikadagi biror masjid katta muammolarga yo’liqmagan. Xudo xohlasa, shunday davom etishini istaymiz. O’qitish masalasida biz imomlarning Xudo va xalq oldidagi mas’uliyati katta. Chunki biz hammasini Islomda qanday bo’lsa shunday o’rgatishimiz kerak. Imomlar nega kerak, odamlarni yo’naltirish uchun.
Imom o’z jamoatini to’g’ri yo’naltirsa hammasi yaxshi bo’ladi. Ana shu masalada ham hukumat va davlat imomlar va tashkilotlar liderlari xolis faoliyat olib borayotganliklariga umid qiladi.
SY: Sizlarni davlatning biror idorasi nazorat qiladimi?
SK: Masjidni nazorat qiladigan davlatning alohida idorasi yo’q. Imoratlar xavfsizligiga mutasaddi alohida, moliyaviy qismi bo’yicha alohida departamentlar bor.
Tashkilotning ta’lim faoliyatini ta’lim departamenti nazorat qiladi. Lekin diniy ishlarga mutasaddi, diniy faoliyatga javobgar yagona organ yoki komissiya yo’q. Diniy tashkilotning turli qismlari bor. Ana shu bo’limlari mutasaddi idoralarga hisobdor.
SY: Juda qiziq. Mazkur masjid qurilishi qanchaga tushgan? Zarur mablag’ qancha vaqt ichida yig’ildi?
SK: Summasini hozir aniq aytolmayman. Yashirganim uchun emas, balki bu raqamlar bilan obdon tanish bo’lmaganim uchun. Qurilishiga taxminan 4 millon dollardan oshiq mablag’ ketdi.
SY: Uni saqlashga oyiga qancha sarflanadi? Masjid juda katta.
SK: Ko’p pul sarflanadi. Elektr, suv va boshqa xarajatlari bor. Shuningdek bu yerda ishlaydigan xodimlar bor. Masjid qoshida oshxona ochilgan va u yerda ham turli maraka-marosimlar o’tkaziladi. Bundan tashqari xayriya ishlari bilan mahg’ulmiz. Binoni saqlashga mablag’ ko’p ketmas, lekin odamlar kelib xayr-saxovat ishlari bilan band bo’lib tashkilot faoliyatini ushlab turishlariga katta mablag’ ketadi.
Ramazon oyida ana shu xarajatlar yanada oshadi. Chunki bu oyda boshqalaridan ko’ra ko’proq ishlar qilinadi.
SY: Oldinlari qurbonliklarni Afrikaga jo’natgan ekansizlar. Bu yil manzil o’zgaribdi. Shu loyihangiz haqida ham aytib bersangiz.
SK: Qo’shma Shtatlarda och yurgan yo’qsillar yo’q.
Oilaning daromadi me’yordagidan past bo’lsa, davlat ularga turli imtiyozlar beradi. “EBT”, oziq-ovqat kartochkalari - turli shtatda ular turlicha nomlanadi. Xullas, bunday oilalarga davlat g’amxo’rlik ko’rsatadi. Bizning mamlakat - Amerikada to’yib yemaslik muammosi yo’q. Lekin bunday muammo boshqa mamlakatlarda mavjud, afsuski ularning ko’pchiligi musulmon davlatlari va Afrika qit’asida joylashgan. U yerda qurbonlik keltirish ancha arzonga ham tushadi.
Agarda bir oilada beshta yoshi katta kishi bo’lsa va ularning har biri uchun qurbonlik keltirish qimmatlik qilishi mumkin, Afrikada esa arzonroq. Shuning uchun ham odamlar o’z qurbonliklarini u tomonlarga yuboradilar. Birinchidan, u yerdagi odamlar bunga muhtoj, ikkinchidan, bu arzonroq. Shuning uchun biz odamlarga ana shunday yordamni, xizmatni ham ko’rsatamiz. Bunday ko’rinishdagi qurbonliklar soni joyi kelganda mingtagacha yetadi.
Biz nima qilamiz? Qurbonlik qiluvchining bu yerda vakolatini olamiz, masalan siz, Soleh aka, o’z nomingizdan qurbonlik keltirish ruxsatini menga berasiz va buni o’z tilingiz bilan aytasiz. So’ngra men pulingizni olaman va u yerdagi odamimizga, aytaylik birodarimiz Abdullohga bu vazifani topshiraman. Yig’ilgan pullarni yetkizaman. Shu tariqa sizning nomingizdan u yerda qurbonlik so’yiladi.
Bu yerdan qurbonlik yuborganlarning ruxsati olingach u yerda qurbonlik keltiriladi. U yerda ham madrasalar bor. U yerdagi vakilimiz jonliq sotib oladi va har bir ruxsat olingan odam nomidan so’yadi. Keyin ularni mahalliy xalq, madrasa, masjidlar, maktab va tashkilotlarida tarqatganini hisobini bizga yuboradi.
Men bu haqda bu yerda menga aloqaga chiqqanlar bilan bo’lishaman va masalan, Soleh aka, tabriklayman, sizning nomingizdan qurbonlik keltirildi deyman. Bu ish ana shunday kechadi. Menga o’xshagan imomlar bu yerda juda ko’p. Ularning hammasi namozxonlar, odamlar bilan ishlaydi. Bu biz yuzlab, minglab qurbonlikni chet ellarga yuborayotganimizni anglatadi.
SY: Bundan masjid nima foyda ko’radi?
SK: Bu yerdagi odamlarning moddiy ta’minotlari yaxshi, u yerdagi musulmonlarda bunday imkoniyat yo’q. Bizda esa ana shularga yordam berish imkoniyati mavjud. E’tiqodimizda shu narsa bor, qayerda bo’lmaylik biz musulmonlar bir tan, bir jon.
Barmog’ingizga igna suqilsa, uning og’rig’ini butun tanangiz sezadi, shundaymi? Butun jahondagi ummat ham bir tanadek, qaysidir chekkadagi bir muslim aziyat chekyaptimi, tananing boshqa a’zolari ham azoblanadi, demak o’z aka-singillarimizga hamdard bo’lishimiz kerak. Biz nima qilyapmiz? Biz ularning muammolarini bilamiz. Va ularga yordam bera oladiganlarni ham. Yordamni olib ehtiyojmandlarga yetkazamiz.
Biz savob ishlarni Alloh yo’lida qilamiz. Payg’ambarimiz keltirgan hadislarda ham savob ishni o’zing qilolmasang, boshqalarga bu yo’lda yordamchi bo’l deyilgan. Bu savob ishning mukofoti xuddi o’zing qilgan bilan teng. Ana shu yuzlab qurbonliklarning savobi menga ham tegadi, albatta.
Bu yerda men o’zim qurbonlik keltirmayapman, ammo bir muslimning qurbonligini ikkinchisiga, muhtojiga yetkazyapman.
SY: Qaysi holatlarda siz Markaziy Osiyodagi va Qo’shma Shtatlardagi musulmonlarning hayotini qiyoslaysiz? Uning qaysi jihatlarini qiyoshlash mumkin?
SK: Siz O’zbekistonda yoki Qozog’istonda, Markaziy Osiyodagi har qaysi musulmon mamlakatida yashaganingizda ko’pchilikning ajralmas qismisiz. Bu yerda esa ozchilikmiz. O’z vatanimizda ko’pchilikmiz.
U yerda biror musulmon noto’g’ri ish qilib qo’ysa barcha diningizni yomonlashga tushmaydi. U yerda Islom dini asrlar davomida bor va hamma bu din haqida ota-bobolaridan eshitgan, biladi. Bu yerda esa sizning birgina nojo’ya qadamingiz ham diningizni kimdir sevishiga to’g’anoq bo’ladi.
Ya’ni bu yerda mas’uliyat kattaroq. Bu yerda men o’z dinimning bir namoyandasi va biz ozchilikmiz. Shuning uchun mening musulmon bo’lmagan, amerikalik qo’shnim bilan munosabatim, ish joyimdagi faoliyatim, do’konda xarid qilishim chog’idagi muloqotim qanday bo’lishi ham juda muhim. Payg’ambarimiz ham uning qaysi dindan bo’lishidan qat’i nazar, qo’shnilaring bilan yaxshi munosabatda bo’linglar deb buyurgan. Ish, biznes yuritish, savdo-sotiq qilganda ham yaxshilardan bo’ling. Halol inson bo’ling. Payg’ambarimizni boshqa din vakillari Muhammad Amin deb atashgan. Ya’ni to’g’riso’z, halol va ishonchli bir inson. U kishini Arab yarimorolidagi nafaqat musulmonlar, balki yahudiylar, savdo bilan mashg’ul nasroniylar shunday ta’riflashgan. Biz ham bu yerda ana shunday Muhammad Amin bo’lishimiz, ya’ni ishonchga sazovor insonlar bo’lishimiz kerak.
Amerikada bir tajriba bor. Do’konlarda xaridingiz uchun chek orqali to’lashingiz ham mumkin. Bu bir parcha qog’oz va unga ming dollar deb yozib ham to’lasangiz ishonib olishadi. Amerikada ana shu bir parcha qog’ozga istalgan summani ko’rsatib topshirsangiz uni shundayligicha qabul qiladilar. Odam lafziga ishonadilar.Uning to’g’riso’zligiga, vijdoni borligiga ishonadilar.
Sen mablag’i kafolatlanmagan chek bilan to’lab bir marta aldadingmi, u inson sen bilan boshqa hech qachon ishlamaydi. Shuning uchun bu yerda odamlar o’zaro ishonchga asoslanib ishlashlarini bilish va uni suiiste’mol qilmaslik kerak. Ular bizga ishonib masjidlar, maktablar va hokazolar qurishga izn berishdimi, biz musulmonlar ham mas’uliyatli bo’lishimiz kerak, eng avvalo Alloh oldida.
Buni hech qachon yodimizdan chiqarmasligimiz kerak. Jamoatimizga men ko’pincha shuni aytamanki, bu mamlakatda musulmon bo’lmaganlar bilan biznes qilganingizda, muloqot qilganingizda har biringiz o’z diningizni namoyish qilasiz deyman. Diningizni u odam yaxshi ko’rish ko’rmasligi uni qanday taqdim qilishingizga bog’liq deyman. Shunday bo’lishi mumkinki sizning g’ozal xulqingiz ortidan u Islomni qabul qilishi mumkin, yoki aksincha sizning noto’g’ri ishingiz tufayli undan yuz o’giradi.
Uzoqlashadi. Mana shular bizning eng ahamiyatli farqimiz. Ana shu farq men uchun juda muhim.
SY: Aytingchi, hozir nima haqida gapirish, bong urish fursati kelgan?
SK: Odam bo’lib qolish haqida! Bu juda ham muhim. Biz shuni unutyapmiz. Hozir ko’p hollarda shu haqda unutyapmiz. Jahondagi urushlar, yuz berayotgan mojarolar va muammolar biz odamgarchilikni unutayotganimiz oqibatida ro’y bermoqda.
Eng avvalo, yaxshi inson bo’lishimiz kerak. Yaxshi inson bo’lmasdan turib sen yaxshi musulmon bo’lolmaysan. Chunki Islom axloqiy jihatdan to’g’ri bo’lishni o’rgatadi. Ko’pgina oyatlar “Ya ayyu-hannas!” deb boshlanadi. Ana shu oyat nafaqat taqvodor musulmonlar, balki barcha odamlarga, insoniyatga, insonga qaratilgan bir mujda. Qur’ondagi so’nggi so’z ham “Odam” bilan yakun topgan. Biroq yaxshi ma’noda emas.
Qur’onning so’nggi oyatida jinlar va odamlardan hifzu-muhofaza qil deb Allohdan panoh so’ralgan. So’nggi oyatda “va odamlardan”, deyilyapti. Qur’on ana shu so’z bilan yakunlanyapti. Chunki odam dunyodagi eng rahmdil va mehribon zot bo’lishi ham mumkin. Ana shu odamning o’zginasi eng zolim va qonxo’r maxluq ham bo’lishi mumkin. Ya’ni hatto hayvonlar o’z qondoshlariga bunchalik shafqatsizlik qilmaydi.
Qur’on bejizga “Allohga panoh so’rab iltijo qilamiz, bizni jin va odamlardan o’zing asra”, deb tugallanmagan. Qur’onning so’ngida va so’nggi oyatida biz eng avvalo yaxshi inson bo’lib qolishimiz kerakligi ta’kidlangan.
