2000-yilda amerikalik olimlar, xususan Garvard, Indiana va Viskonsin singari nufuzli universitetlarning professorlari tomonidan asos solingan Markaziy Yevrosiyo Tadqiqot Jamiyati (Central Eurasian Studies Society - CESS) har yili anjuman o'tkazib, siyosat va iqtisod, jamiyat va madaniyatni muhokama qiladi. Bu yilgi yig'in Nyu-Yorkning Kolumbiya universitetida o'tmoqda. Oliygoh qoshidagi Garriman instituti (Harriman Institute) mezbon.
Asosiy maqsad - akademik mushohada. Biroq dunyoning turli chekkalarida faoliyat yuritadigan mutaxassislarning diydor ko'rishishi va yuzma-yuz muloqot qilishi nihoyatda muhim, deydi tashkilotchilar.
Markaziy Yevrosiyo deganda Qora dengiz va Qrimdan boshlab, Markaziy Osiyo va Afg'oniston, Sibir, Mongoliya va Tibetgacha bo'lgan hudud va bu yerlarda yashovchi xalqlar nazarda tutiladi.
O'nlab prezentatsiyalarda Rossiya, Xitoy va Amerika siyosati, shuningdek, iqtisodiy taraqqiyot, ijtimoiy ziddiyatlar va tafovutlar, til va imlo, etnik kelib chiqish va davlatchilik, migratsiya, jurnalistika, internet va ijtimoiy tarmoqlar, uzoq va yaqin tarix tahlil qilinmoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari orasidagi aloqalar, kelishmovchiliklar, tarqoqlik va Afg'onistondagi vaziyatning mintaqaga ta'siri xususida ham qator ma'ruzalar tinglanmoqda.
Ilmiy jamiyat bu safar anjumanga Qozog'istondan maxsus mehmon taklif qilgan: Inson huquqlari va qonun ustuvorligi bo'yicha xalqaro byuro rahbari Yevgeniy Jovtis.
Jovtis Nursulton Nazarboyev va u boshliq hukumatning ashaddiy tanqidchilaridan va qo'shni davlatlarda hukmron tuzumlarni ham repressiv deya qoralab keladi.
Demokratiya kurashchisi sifatida nom qozongan va "davlat dushmani" deya tamg'alanib, qamoqda o'tirib chiqqan Yevgeniy Jovtis anjuman qatnashchilari oldida so'zlar ekan, Markaziy Osiyo rahbarlarini insoniy qadriyatlarni oyoq osti qilganlikda, o'z fuqarolarining ustidan kulganlikda, og’izda erkinlikni ulug’lab, amalda uni bog’ib kelayotganlikda aybladi.
Man etilmagan narsani talab qilish tabiiy hol deb qaraydigan bo’lsak, mintaqada buning aksi namoyon, deydi Jovtis.
Hukumatning siyosatini tanqid qilish, muxolif guruhlar tuzish, namoyish o’tkazish, matbuotga dardingni bemalol aytish, axborot vositalari erkin ishlay olishi – bularning barchasi mustaqillikning 24-yiliga qadam qo’yayotgan jamiyatlarda hamon orzu, deydi faol.
Jovtis o’z yurti Qozog’istonda tinch namoyish qilaman yoki odamlarni yig’ib, gaplashaman deb hukumatdan ruxsat so’raganlarning uzog’i bilan besh foizi ijobiy javob olishi, lekin ular ham aksariyat hollarda maqsadiga yeta olmasligini aytadi. Namoyishlarga baribir yo’l qo’yilmaydi; biror joyida o’tirib, majlis qilaman desangiz, yo odamlarni kiritishmaydi yo kelmoqchi bo’lganlarni qo’rqitib yo’ldan urishadi, deya hikoya qiladi Jovtis.
Uning xulosasi shuki, hukumatlar qo’rqoq, o’z fuqarolariga ishonmaydi. Bu esa rahbarlar naqadar zaif ekanidan dalolat.
Real muammolardan og’iz ochsangiz, “nima boshqalarda bu muammo yo’qmi”, deyishadi. Fuqaro jamiyatini rivojlantirish kerak desangiz, ayrim rasmiylar “1917-yilgi qizil inqilob fuqaro jamiyatisiz, nohukumat tashkilotlar ko’magisiz ham bo’lgan", deyishadi. Shu ham mantiqdanmi, deya so'raydi Jovtis, o'z boshdan kechirganlari bilan o'rtoqlashar ekan. Amerika xususida gap ochilsa, hamma narsa Markaziy razvedka agentligiga borib taqaladi. Barcha balolarda shu organ ayblanadi, deydi u. Bu holat, uningcha, tubanlik va muammodan qochishdir.
Qizig’i, deydi Jovtis, AQSh diplomatlari erkinlik va huquq haqida shuncha bong urgani bilan amalda mintaqa rasmiylarining o’zgacha madaniyat va mentalitet haqidagi bahonalariga laqqa tushgandek. Erkinlik va adolat axir inson va madaniyat tanlamaydi, shunday emasmi, deya savol beradi Jovtis, siyosat, jamiyat, tarix va antropologiya singari sohalarda izlanib kelayotgan mutaxassislarga qarata.
Jovtisning ma’ruzasini tinglagan olimlar uning qarashlarini ma’qullaydi lekin bir muhim omilni eslatadi: bu jamiyatlarda hamma ham Jovtis va boshqa huquq himoyachilari kabi fikrlamaydi. Islohotlar va o’zgarishlar qay tarzda qilinishi yuzasidan jamoatchilik munosabati turlicha. Ularni ochiq muhokama qiladigan axborot vositalari mavjud emas. Bu degani xalqlar o’z muammolarini o’zaro muloqot orqali hal qila olmay, yechimni hukumatdan kutadi. Hukumat kim? Odamlar, shu xalqning vakillari.
Mintaqa bugun internet orqali tashqi dunyoga bog’langan va turli cheklovlarga qaramay bog’lanishda davom etmoqda. Odamlar o’zga jamiyatlar, tuzumlar, muammo va yechimlar haqida qancha ko’p bilsa, shuncha ta’sirlanadi va astalik bilan progress bo’lishi mumkin, deya mushohada yuritadi G’arb ekspertlari.
Markaziy Yevrosiyo ilmiy jamiyati yetakchilaridan biri, Toronto universiteti professori Ed Shatz mintaqa bo’ylab tadqiqot va izlanishlar olib borish xavfli ekanini tilga oladi.
Professorning shogirdlaridan biri, tojikistonlik Aleksandr Sodiqov shu yoz vataniga izlanish uchun borganida josuslikda ayblanib, qamoqqa olindi. Notinch mintaqa - Tog'li Badaxshondagi ahvol haqida ma'lumot to'plagan doktorant deyarli bir yarim oy hibsda o’tirdi va G’arb bosimi ostida shartli ravishda ozod etildi. Tergov ishi yopilmagan lekin Sodiqov hozirda Kanadaga qaytib, ilmiy ishini davom ettirmoqda.
Sodiqovning Tojikiston milliy xavfsizlik xizmati changalidan qutqarilishida jonbozlik ko’rsatgan Ed Shatz hamkasblariga quyidagi savollarni beradi:
Bugungi,bag’oyat cheklangan vaziyatda mintaqani qanday o’rganamiz?
Kimdan qanday yordam so’raymiz? Xavfsizligimizni qanday ta’minlaymiz?
Chet ellik olimlar mahalliy hamkasblari bilan hamkorlikni kengaytirishi uchun nima imkoniyatlar bor?
Hukumatlar bilan qanday qilib til topishamiz?
Ishimiz ahamiyatini ularga qanday tushuntiramiz va eng muhimi, ularni niyatimiz xolis va ezgu ekaniga qanday qilib ishontiramiz?
Tadqiqot uchun yo’l ochilgan taqdirda ham professional mustaqilligimizni qanday saqlaymiz?
Anjumanlar ilmiy topilma va xulosalarni ulashish, boshqalarning fikrini olish imkoniyatini yaratadi, shu bilan birga yuqoridagi singari qiyin, murakkab savollarga birgalikda javob qidirish uchun ham ayni muddao.
Markaziy Yevrosiyo ilmiy jamiyati yuzlab a’zoga ega. Tashkilot byudjeti a’zolik badaliga asoslanadi. Yig’inlar asosan Shimoliy Amerika universitetlarida o’tadi. Kelgusi yilgi anjuman AQSh poytaxtida Jorj Vashington universitetida oktabr oyida rejalangan.
