Ayni damda Vashingtonda izlanish olib borayotgan olimlardan biri Bayram Balchi bo’lib, u o’zini o’zbek-turk-fransuz deb tanishtiradi.
2006-2010-yillarda Bayram Balchi (Balci) Toshkentda fransuz ilm maskanini boshqargan. O’zbekistonda yurganida Turkiyaning butun mintaqaga ta’siri va islomiy uyg’onish davrini o’rgangan. Fransuz tilida chiqadigan va aynan Markaziy Osiyoda siyosat, e’tiqod va ijtimoiy hayotni yorituvchi jurnal bosh muharriri. O’tgan yillarda u butun diqqatini Jamoat al-Tablig’ (Tablig’ jamoati) degan harakatga qaratdi.
2006-2010-yillarda Bayram Balchi (Balci) Toshkentda fransuz ilm maskanini boshqargan. O’zbekistonda yurganida Turkiyaning butun mintaqaga ta’siri va islomiy uyg’onish davrini o’rgangan. Fransuz tilida chiqadigan va aynan Markaziy Osiyoda siyosat, e’tiqod va ijtimoiy hayotni yorituvchi jurnal bosh muharriri. O’tgan yillarda u butun diqqatini Jamoat al-Tablig’ (Tablig’ jamoati) degan harakatga qaratdi.
Harakat tarixi 1920-yillarga borib taqaladi. Muhammad Ilyos Kandalaviy degan so’fi unga asos solgan.
Tablig’ arabchada "yetkazmoq" degan ma’noni beradi. Jamoat al-Tablig’ islomning asl ma’nosini tushuntirish va targ’ib qilishni maqsad qilgan harakat. Shu tariqa konservativ islomning bir qismi sanaladi, deydi olim Bayram Balchi.
Uning a’zolarini fundamental qarashdagi musulmonlar deyish mumkin, ammo guruh siyosiy mafkuraga ega emas va hokimiyatga intilmaydi. Hizb-ut-Tahrir singari tashkilotlardan farqi shunda, deydi u.
Jamoat al-Tablig’ tuzilgan zamonlardayoq siyosiy masalalarga aralashmagan, masalan Hindistonda hindu-musulmon mojarosidan nari yurgan, deya izohlaydi tadqiqotchi.
Harakat keyinroq G’arbiy Yevropa, xususan Fransiyada ham paydo bo'ldi.
Tablig’chilar diniy targ’ibotni burch deb biladi. To’rt oygacha bo’lgan muddatda maxsus darslardan o’tgach, dunyo kezib, islom urug’ini sochishga bel bog’laydi. Uch kunlik va 40 kunlik safarga chiqib, targ’ibot ishlari olib boriladi.
Kalima keltirish, namoz, ilm va zikr, boshqa musulmonlarga hurmat, har bir ishni xudo yo’liga qilish va islom o’gitlarini eshikma-eshik yurib yetkazish – hayot mazmunidir, deya bayon qilgan Muhammad Ilyos Kandalaviy o’z kitoblarida.
Markaziy Osiyoga tablig’chilar 1960-70-yillarda borgan, deya tushuntiradi Bayram Balchi. Sovet Ittifoqi bilan yaqin bo’lgan Hindiston o’z yoshlarini u yerga o’qishga yuborganida, talabalar orasida bu harakat a’zolari ham bor edi.
Mintaqa davlatlari mustaqillikka erishgach diniy uyg’onishga e’tibor oshdi. Arab dunyosi, Turkiya va Janubiy Osiyodan turli oqim va harakatlar o’z ta’sirini o’tkazishga urina boshladi. Islomiy targ’ibot kuchaydi.
1990-yillar oxiriga borib, O’zbekistondek yirik jamiyatda hukumat diniy faoliyat ustidan nazoratni kuchaytirdi.
Mutaassiblikka o’rin yo’q; aqidaparastlik va radikal qarashlar toqat qilinmaydi; diniy adabiyot, darslik va o’gitlar hukumat maxsus idorasi tomonidan ma’qullanishi kerak; O’zbekiston dunyoviy tuzumda qoladi degan siyosat amalda.
Jamoat al-Tablig’ O’zbekiston, Tojikiston va Qozog’istonda man etilgan. Aynan Tojikistonda o'nlab a'zolar qamoqda, deydi Balchi.
Harakat Qirg’izistonda ancha erkin faoliyat yuritadi, ammo hukumatga doimiy hisobot berib turilishi shart. Turkmanistonda kuzatilmagan, deydi u.
Olim Hindistonda izlanishlar olib borganida Markaziy Osiyodan borgan yosh tablig’chilarni uchratgan. Dehli, Laknov va Kalkuttadagi markazlarda o’zbeklar, tojiklar, qirg’izlar va qozoqlar bor, deya tasviylaydi u.
Olim deydiki, Qirg’izistonda tablig’chilar e’tibori asosan qirg’iz yoshlarida. Chunki, deya tahlil qiladi u, bu qatlam dindan ancha yiroq va ularning ongiga ta’sir qilib, ichkilik va giyohvand moddalarni tashlashga undash osonroq.
Namoz o’qishni o’rgatish, Qur’on mazmunini tushuntirish va shu tariqa, tablig’chilar so’zi bilan aytganda, to’g’ri yo’lga boshlash – savob ish deya qaraladi, deydi Bayram Balchi. O’zbek oilalarida din va iymonga e’tibor azaldan kuchli, deydi u. Tablig’chilar shu sabab O’sh va Jalol-Obodda diqqatni o’zbeklar emas, qirg’izlarga qaratadi.
Ayollarga nisbatan munosabat qanday? Ko’plab dinshunoslar qatorida Bayram Balchi xotin-qizlarning bu harakatdagi rolini passiv deb hisoblaydi.
Hozir jahon siyosatida Markaziy va Janubiy Osiyo deb ataladigan mintaqalar aslida azaldan diniy-madaniy jihatdan bir-biriga ta’sir o’tkazib kelganini unutmang, deydi olim.
Turli tariqatlar, adabiyotlar va tahlilnomalar Buyuk Ipak Yo’li orqali yurtma-yurt kezib, yangi jamiyatlarda o’ziga xoz bir tarzda o’rin topgan.
Urdu, arab, rus, ingliz va fransuz tillarida chiqqan adabiyotlar bor.
Ular faoliyatini uzoq yillardan beri o’rganib kelayotgan Bayram Balchi nazarida bu harakat kichik guruhlar shaklida ish olib boradigan missionerlardan iborat.
Musulmon olamida tablig’chilarga nisbatan tanqid kuchli, ayniqsa arab dunyosida va xususan salafiylar orasida.
G’arbda bu tariqatni o'rgangan ziyolilar ularni zo’ravonlikdan yiroq, ammo mutaassib to’da deb ataydi.
