Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikka erishganiga 30 yildan oshganiga qaramay, mintaqadagi eng og‘riqli muammolardan biri davlatlararo bahsli chegara masalasi bo‘lib kelmoqda. Chegaraoldi bahslari davlatlararo siyosiy munosabatlarga ta’sir etib, mintaqada o‘tgan asrning 90- yillarida boshlangan integratsiya jarayonining falajlashishiga olib keldi. Xususan, O‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘izistonning bahsli hududlari kesishgan Farg‘ona vodiysi mintaqadagi eng murakkab hududi hisoblanib kelgan.
2018-yil o‘zbek-tojik va joriy yil boshida o‘zbek-qirg‘iz chegara bahslari uzil-kesil hal qilindi. Mintaqadagi eng bahsli va qurolli to‘qnashuvlarga sabab bo‘lib kelayotgan tojik-qirg‘iz chegarasichi?
O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Bishkekka safari paytida O‘zbekiston va Qirg‘iziston orasidagi chegaraning bahsli hududlari to‘g‘risida shartnoma imzolangani rasmiy Toshkent tomonidan tarixiy voqea sifatida taqdim etildi.
«Chegarani delimitatsiya qilish masalari to‘liq tartibga solingani ikki tomonlama hamkorlik va hududlararo almashinuvlar rivojida muhim o‘rin tutadi, mintaqamizda barqarorlik va xavfsizlikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi»,–deya ta’kidladi Prezident Mirziyoyev.
Mustaqil tahlilchilar fikricha, O‘zbekiston va Qirg‘iziston orasida davlat chegarasi va strategik hamkorlik masalasida erishilgan kelishuvlar, shubhasiz, mintaqaviy ahamiyatga ega.
«O‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasidagi barcha davlatlar bilan chegaradosh bo‘lgan yagona davlatdir. Bugungi kunda O‘zbekiston barcha qo‘shnilari bilan chegara masalasini uzil-kesil hal qildi. Bu esa O‘zbekiston uchun Markaziy Osiyoda mintaqaviy hamkorlikni chuqurlashtirish yo‘lida yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda»,–deydi tojikistonlik siyosatshunos Sherali Rizoyon.
Tojikistonlik siyosatshunos Sherali Rizoyon
Siyosatshunos Mirziyoyevning 2022-yilning to‘rtinchi choragida Qirg‘izistonga tashrifi turli sabablar, xususan, tashqi omillar tufayli, ikki marta qoldirilganiga qaramay, 2023-yilning boshida amalga oshganligiga e’tibor qaratar ekan, «chegara muammosini hal etishda siyosiy iroda namoyon etildi», deya ta’kidladi.
Tahlilchi Qirg‘iziston Prezidenti Japarov ham saylovoldi va’dalaridan birini bajarganligini aytadi.
«Bugungi fakt Qirg‘iziston rahbariyatining barcha qo‘shnilari bilan chegara masalasini hal etishni maqsad qilganidan dalolat beradi. Endi tojik-qirg‘iz chegarasi masalasini ham yakunlab, uzil-kesil hal qilish kerak»,– deydi Rizoyon.
Ammo rossiyalik ekspert Arkadiy Dubnov tojik-qirg‘iz davlat chegarasi muammosini "mintaqada katta xavotir uyg‘otadigan" deya baholar ekan, uning hal etilishida optimist bo‘la olmasligini aytdi.
"Ayni shu masalada optimist bo‘la olmayman. O‘z pozitsiyamni bir necha marta bildirganman ham. Nazarimda, toki Dushanbeda mamlakatdagi va chegaradagi barcha jarayonlarni Millat yetakchisi janob Emomali Rahmon boshqarar ekan, Qirg‘iziston bilan chegara bo‘yicha ikkala tomonni ham qoniqtiradigan qaror hali-beri qabul qilinmaydi. So‘nggi paytlarda men Dushanbe o‘z pozitsiyasini oqlash maqsadida namoyish etayotgan hujjatlarga yana bir bor ko‘z yugurtirdim, biroq ushbu muammoni konstruktiv va murosa yo‘sinida hal etishga intilishni ko‘rmadim. Afsuski, voqelik shunday, mojaro yaqin orada bartaraf bo‘ladi, deb o‘ylamayman",–dedi Arkadiy Dubnov “Hozirgi vaqt” telekanaliga bergan suhbatida.
Mahalliy kuzatuvchilar fikricha, Rossiya Qirg’iziston va Tojikiston o’rtasidagi chegara mojarosining tez va tinch yo’l bilan hal bo’lishidan manfaatdor bo’lmasligi mumkin.
Your browser doesn’t support HTML5
Vashington choyxonasi: tojik-qirg'iz mojarosi qachon barham topadi?
“Bugungi voqealar Farg‘ona vodiysida davlat chegaralarini tartibga solish bo‘yicha yana bir holatni keltirib chiqardi. Avvalroq, Tojikiston va O‘zbekiston ushbu murakkab mintaqada davlat chegaralari muammosini hal qilishgan va Farg‘ona vodiysi haqida yaratilgan qo‘rquv va afsonalarning aksariyati noto‘g‘ri bo‘lib chiqqan edi. Shunday qilib, Farg‘ona vodiysida ikkita holat paydo bo‘ldi: chegara muammosini hal qilishda tojik-o‘zbek va o‘zbek-qirg‘iz tajribasi. Umid qilamizki, tez orada uchinchi holat paydo bo‘ladi: Tojikiston-Qirg‘iziston, bu, umuman olganda, Markaziy Osiyoda mintaqaviy hamkorlikni chuqurlashtirish va uning institutsionallashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi”,—deydi tojikistonlik siyosatshunos Sherali Rizoyon.
Sug‘d viloyati raisi Rajabboy Ahmadzoda 2023-yil boshidan Davlat chegarasini delimitatsiya va demarkatsiya qilish bo‘yicha hukumatlararo komissiya o‘z faoliyatini tiklagani va faol ish olib borayotganini ma’lum qildi.
“Delimitatsiya va demarkatsiya bo‘yicha davlat komissiyasi o‘z faoliyatini yanada kuchaytirdi. Hozirgacha chegaraning 600 kilometrdan ortig‘i aniqlangan”, – dedi Ahmadzoda 2023-yilning 3-fevral kuni bo’lib o’tgan matbuot anjumani chog‘ida.
Qirg‘iziston Tashqi ishlar vaziri Jeyenbek Kulubayev ham joriy yil yanvar oyi oxirida “Birinchi radio” efirida chegarani delimitatsiya va demarkatsiya qilish bo‘yicha hukumatlararo komissiya ishidagi ijobiy o‘zgarishlarni ma’lum qildi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, Qirg‘iziston va Tojikiston o‘rtasidagi chegara muammosini hal qilishda ijobiy dinamika 2022-yil oxirida boshlangan.
“Juda uzoq vaqt davomida yopiq muzokaralar olib borildi. Hozir vaziyat biroz yaxshilanmoqda. Tojikiston tomonidan ham, biz tomondan ham chegara bo‘yicha muzokaralarni tugatishimiz kerakligi haqida o‘zaro tushunish mavjud. O‘ylaymanki, bu yil biz bu masalani yanada faolroq davom ettiramiz”,–dedi Kulubayev.
“Ishonchim komilki, komissiya o‘z faoliyatini davom ettiradi va bu muammoni amaldagi norma va qonunlar doirasida bosqichma-bosqich hal qiladi... Chegara qo‘shinlari qo‘mondonlari o‘rtasida chegaraga aralashmaslik kerak bo‘lgan ish rejasi imzolandi. Kelgusida chegara yaqinida harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazilmaydi va bugun uchadigan har qanday dronlar butunlay taqiqlanadi. Biz shu kelishuvga keldik»,–deya ta’kidladi matbuot anjumanida Sug‘d viloyati raisi Ahmadzoda.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi chegara uzunligi 972 kilometr bo‘lib, shundan 682 kilometri joriy yilning yanvar oyi oxirigacha aniqlangan. Qolgan 290 kilometrda ish olib borilmoqda.
Biroq Ahmadzoda ham, Kulubayev ham chegara qaysi mezonlar asosida belgilanayotgani yoki kelgusida belgilanishini aniq aytmadi. Ma’lumki, tojik-qirg‘iz chegarasining asosiy muammolaridan biri bu rasmiy chegara bilan voqeiy chegara o‘rtasida katta tafovut mavjudligidadir.
2022-yilning 23-sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasida Tojikiston Tashqi ishlar vaziri Sirojiddin Muhriddin chegaralarni belgilovchi rasmiy hujjatlarga ko‘ra, bugungi kunda Tojikiston qonuniy hududining 211 ming gektar yer uchastkalari Qirg‘iziston davlati ixtiyorida ekanligini iddao qilgan edi.
Tojik-qirg'iz chegarasidagi to'qnashuvlardan so'ng...
Bugungi kunda bu yerlar bahsli hududlar qatorida bo‘lib, Tojikistonning Bobojon G‘afurov tumani hududida (asosan, Xistevarz mahallasi hududida) 84 ming gektar, Tog‘li Mastchoh tumanida (Andarak o‘rmon mintaqasi) 66 ming gektar, Isfara hududi (Surx, Lakkon, Chilgazi, Shahrak, Chorkuh va Vorux jamoalarida) 61 ming gektarga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, So‘g‘d viloyatining Jabbor Rasulov va Spitamen tumanlarida ham shunday yerlar mavjud. Bu hududlarda chegara to‘liq harbiylar nazorati ostida bo‘lib, so‘nggi yillarda Isfara va Bobojon G‘afurov mintaqalarining chegara qishloqlarida harbiy to‘qnashuvlar kuzatilgan; yuzlab odamlar, harbiylar va mahalliy aholi vakillari halok bo‘lgan.
Ayni paytda ikki davlat o‘rtasidagi axborot urushlari ham oxirgi yillar kuchayib keldi. 2022-yilning 20-sentabrda, ya’ni Tojikiston tashqi ishlar vaziri chiqishidan uch kun oldin, aynan BMT minbaridan Qirg‘iziston Prezidenti Sadir Japarov ham chiqish qilib, Tojikistonni tajovuzkor deb atagan edi.
Qirg‘izistonlik siyosatshunosga ko‘ra, chegaradagi qonli to‘qnashuvlardan so‘ng muzokaralar jarayoni va umuman, chegarani belgilashning butun jarayoni ma’lum bir turg‘unlik bosqichiga kirib qolgan.
"Ikki tomon axborot – ma’lumotni bir-biriga qarama-qarshi yoritayotgani g‘alati. Bunday holat, nazarimda, juda yomon hodisa, chunki shu yo‘l bilan biz o‘ziga xos «Potemkin qishlog‘i»ga, axborot bo‘shlig‘iga kirib qolamiz”, – deya ta’kidlaydi qirg‘izistonlik siyosatshunos Emil Jo‘rayev “Caa-network” saytiga bergan suhbatida.
Tojikistonlik ekspertning fikricha, Dushanbe va Bishkek chegara masalasini diplomatiya va rasmiy hujjatlar asosida muzokaralar yo‘li bilan hal qilishi kerak.
Tojikistonlik ekspert Abdullohi Rahnamo
“Tojik-qirg‘iz chegara muammosini hal qilish uchun siyosiy iroda bilan birga hujjatlarga tayanib ish ko‘rish kerak. Hujjatlarda hamma narsa aniq. Chegaralarning haqiqiy holatini rasmiy holatga tenglashtirish uchun chegaralarda o‘zgarishlar bo‘lishi kerak. Ammo shu ish qilinmasa, bu bahslar hal bo‘lmaydi. Chunki hujjat muzokara mavzusi, predmeti, suhbat chegarasini ko‘rsata oladigan yagona manbadir. Hujjatlarga tayanmasak, har bir tomon u yoki bu mintaqa bizdan bo‘lgan deb da’vo qilishi mumkin. Chunki bu mintaqa juda murakkab. Qirg‘iz va tojik xalqlari, umuman, mintaqadagi barcha xalqlar asrlar davomida yaqin munosabatlarda yashab kelgan. Agar tarix, madaniyat, sivilizatsiya yoki boshqa xususiyatlarga asoslansak, har bir mintaqa uchun da’vo qilish mumkin… Shuning uchun chegara masalasida tarixiy, siyosiy, madaniy da’volaridan foydalanishimiz qiyin”,– deydi tojikistonlik ekspert Abdullohi Rahnamo.
Qirg‘izistonlik siyosatshunos Emil Jo‘rayev fikricha, Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikka erishgan davrda davlat chegaralari muammolarini hal qilish ancha oson kechgan bo‘lar edi.
«Dastlab, Sovet Ittifoqi parchalangan 1991-yilda, afsuski, huquqiy tilda yozilmagan, ammo hozir mustaqil bo‘lgan respublikalar o‘rtasidagi chegara davlatlararo chegara sifatida qabul qilinadi, degan tushuncha mavjud edi. Tomonlar o‘sha paytda bu masalani uzil-kesil hal qilishlari lozim edi. Albatta, endi turli yillardagi turli xaritalarni asos qilib olish mantiqan ham to‘g‘ri emas. Tojikiston bundan yuz yil oldingi xaritalarga tayanish kerakligini aytadi, Qirg‘iziston keyinroq tuzilgan xaritalardan foydalanmoqchi. Ekspertlar orasida, ajdodiy yerlar degan tushuncha xalqaro amaliyotda davlat munosabatlarida uchramaydi, degan fikr bor»,– deydi qirg‘izistonlik siyosatshunos Emil Jo‘rayev.
Xalqaro ekspertlar fikriga ko‘ra, davlatlararo chegaralarni belgilashning bir nechta yo‘llari bo‘lib, eng qulayi tabiiy chegaralar. Ya’ni, ikki davlat chegarasi tog‘, daryo kabi tabiiy chiziqlar bilan mos kelishi. Ammo Tojikiston va Qirg‘iziston chegarasining murakkabligi shundaki, bu chegaraning bir qismi aholi punktlari orqali o‘tadi. Shuningdek, Tojikiston va Qirg‘iziston fuqarolarining uylari shaxmat tartibida joylashgan mintaqalar ham mavjud.
Your browser doesn’t support HTML5
Tojik-qirg'iz chegarasi: ixtiloflar hal bo'ldimi?
Dushanbelik ekspertga ko‘ra, tomonlar siyosiy iroda bilan birga, qonuniy tasdiqlangan hujjatlarga asoslanib ish ko‘rishsa, chegara muammosi hal bo‘ladi.
“Asosiy tayanch – bu chegarani belgilab bergan va respublikalar hamda sobiq Sovet Ittifoqi darajasida rasman tasdiqlangan hujjatlar. U yerda hammasi aniq belgilangan. Men ishonamanki, agar shu hujjatlarga tayanib ish ko‘rilsa, tegishli qarorga kelishadi va kelishiladi”,–deydi tojik eksperti Abdullo Rahnamo.
Tilga olingan bu hujjatlar 20-asrning yigirmanchi, o‘ttizinchi yillarida qabul qilingani va oradan 90-100 yildan ortiq vaqt o‘tganligi sababli bu orada mintaqalarda ko‘plab o‘zgarishlar ro‘y bergan. Bugungi kunda rasmiy chegara haqiqiy chegaradan tubdan farq qiladi. Shu bois, bevosita bahsli mintaqada yashaydigan jurnalist va chegara masalasi tahlilchisi Ne’matullo Mirsaidov fikricha, chegara masalasini uzil-kesil hal qilish uchun tomonlar bir-biriga yon berishi kerak bo‘ladi.
Jurnalist va chegara ixtiloflari bo'yicha tahlilchi Ne’matullo Mirsaidov
"Tomonlar chegara masalalarini hal qilish mezonlarini belgilashi kerak. Bu masalada hali ham yagona kelishuv yo‘q. Balki, chegarada yuz bergan ikki qonli voqeadan so‘ng tomonlar bu masalalarni urush, kuch ishlatish yo‘li bilan hal qilib bo‘lmasligini nihoyat his qilgan, tushungandir. Urush, bu hamisha qon to‘kish, bu tartibsizlik, bu vandalizm, bu qochqinlar!.. Shuning uchun urush, shiddatli urush boshlansa, bu Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi urush bo‘lmasligini yodda tutish kerak. Bunday to‘qnashuvlarni geosiyosiy jihatdan kutayotgan kuchlar bor. Shuning uchun ham tinchlik, xavfsizlik, muzokaralarga muqobil yo‘l yo‘q. Garchi tomonlarning o‘z talablari, o‘z pozitsiyasi bor, muammo o‘z manfaatidan kelib chiqib hal qilinishini istaydi. Lekin bir-biriga yon berish kerak. Zarur bo‘lsa, ayrim manfaatlardan voz kechish, murosa qilish kerak. Muammolarni adolat yuzasidan hal qilish kerak. Muzokaralar qayta jonlangani ham tomonlar bir-biriga yon berayotganligining natijasi, deb bilaman. Har ikki tomon ham yon berayotganiga ishonaman", – deydi Mirsaidov.
Ba’zi tahlilchilar orasida Markaziy Osiyo davlatlari birlashsa, bu kabi hududiy muammolar, jumladan, davlatlararo chegaralar ham o‘z-o‘zidan hal bo‘ladi, degan fikr bor. Ammo, tojik siyosatshunosi Parviz Mullojonovga ko‘ra, “integratsiya o‘z-o‘zidan chegara muammosini hal qilmaydi”.
“Agar Isfara-Botken mojarosi haqida gapiradigan bo‘lsak, Sovet davrida 1975-76-yillarda yer nizolari bo‘lgan va 1989-yilda katta mojaro bo‘lgan. Demak, bu mutlaqo davo emas”,–deydi Mullojonov.
Siyosatshunos Sherali Rizoyonga ko‘ra, Tojikiston-Qirg‘iziston chegarasi muammosini siyosiy va diplomatik yondashuvlardan foydalangan holda yopish mintaqadagi hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi va Markaziy Osiyoda integratsiya jarayonini tezlashtirishi mumkin
Buni ham ko'ring Tojikiston-Qirg'iziston mojarosi Markaziy Osiyo barqarorligiga qanday tahdid solmoqda?
“Markaziy Osiyodagi chegaralar omili va so‘nggi yillarda davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar mintaqalararo tahdidlar manbai bo‘lib kelmoqda. 2030-yilgacha Markaziy Osiyo uchun yaqin mintaqaviy hamkorliksiz ularni minimallashtirish mumkin bo‘lmagan qator muammolar paydo bo‘lmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari mintaqaning suv-energetika resurslaridan o‘z taraqqiyoti yo‘lida o‘zaro manfaatli foydalanishda 20 yil kechikdi, qo‘shma gidroqurilmalarni ishga tushirish uchun kamida 10 yilni yo‘qotdi. Iqlim kun tartibi va muzliklarning erishi natijasida Markaziy Osiyoda suv zahiralarining qisqarishi fonida bu muammolar yanada yaqqolroq sezila boshlaydi… Agar 2023-yil sentabrigacha Tojikiston va Qirg‘iziston chegara muammosini hal qilishda muvaffaqiyatga erisha olsa, Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Dushanbe shahrida bo‘lib o‘tadigan beshinchi maslahat uchrashuvi, albatta, tarixiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Mintaqa davlatlari mintaqa ichidagi tahdidlarning muammoli manbalaridan birini minimallashtirib, shu tariqa Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi hamkorlikni institutsionallashtirishga yo‘l ochiladi”,–deydi Rizoyon.