AQSh Davlat kotibi Jon Kerri Markaziy Osiyoning barcha davlatlarida bo’lib, prezidentlar bilan muzokara qilar ekan, Amerikaning o’zida mintaqaga nisbatan siyosat keskin tanqid ostida. Xitoy, Yaponiya, Hindiston singari yirik va yaqin davlatlarning rahbarlari bu yil Markaziy Osiyoga safar qilib, o’nlab milliard dollarlik sarmoya olib kirishga va’da berdi. Rossiya dunyoning bu qismi hamon uning nazoratida va ta’siri ostida ekanini eslatib turibdi.
Qo’shma Shtatlar joriy yilda Markaziy Osiyoga atigi 113 million dollarlik yordam ko’rsatmoqda. Kerri 1-noyabr kuni Samarqandda mintaqa tashqi ishlar vazirlari bilan muloqotda shuni ta'kidladiki, Vashington taraqqiyotni ko'zlovchi yangi dasturlarni ishga soladi. Biznes, iqlim va atrof-muhit, suv, ta'lim va madaniy sohada millionlab dollar ajratilishi kutilmoqda. 1991-yildan beri esa AQSh Markaziy Osiyoga jami 8,8 milliard dollarga teng yordam ko'rsatgan. Kerri fikricha, bu ulkan madad.
Obama ma’muriyati “dialog” va diplomatiya” so’zlarini yaxshi ko’radi, har ikkisi amalda keng qo’llaniladi. Markaziy Osiyo davlatlari bilan ikki-tomonlama yillik dialog yo’lga qo’yilgan. Maslahat kengashlari deb ataladi. Tashqi siyosatni belgilovchi Oq uy, uni ijro etuvchi Davlat departamenti, harbiy va xavfsizlik yo’nalishidagi aloqalarni tebratuvchi Mudofaa vazirligi rasmiylari mintaqa haqida gapirsa, dialog maromida ketmoqda, deya ishontirishga harakat qiladi.
Xo’sh, samarani qayerdan bilasiz?
Mintaqa davlatlariga, xususan O’zbekistonga ozmi-ko’pmi harbiy yordam berilmoqda. Bu yilning o’zida masalan yuzlab zirhli mashinalar va o’nlab chegarachi-robotlar, kichik dronlar, yetkazib berildi. Buning evaziga esa Pentagon Afg’onistondagi amaliyotlarni quvvatlash uchun O’zbekiston hududidan foydalandi. Endilikda u yerdagi harbiy missiya qisqararkan, hamkorlik ham shunga yarasha bo’ladi. Vashington boshqa sohalarda ham harakat qilmoqda, lekin til topishish oson emas, deydi siyosatdonlar.
Evan Feygenbaum (Evan A. Feiganbaum) Jorj Bush prezidentligi davrida Markaziy Osiyo bilan rishtalarni tebratgan, mintaqada ko’p vaqt o’tkazgan. Diplomatik safarlar, uchrashuvlarning ahamiyati katta, deydi u, lekin aniq reja bo’lmasa, quruq gapdan ne foyda? Masalan, Yangi Ipak Yo’li tashabbusi. G’oya va umumiy takliflar yangi emas, Klinton va Bush prezidentligi davrida ham bu haqda gap ketgan, deydi u, biroq konkret loyiha va yetarlicha siyosiy iroda bo’lmagani sabab faqat og’izda.
AQSh Davlat kotibi Jon Kerri mintaqaviy birdamlik, savdo yo’llari va hamkorlik xususida aynan Samarqandda muzokara olib borganini strategik qadam deya baholayotganlar ham bor. Samarqand Buyuk Ipak Yo’lidagi eng mashhur bekatlardan biri, qadim karvonsaroylar va bozorlar makoni bo’lgan. Region tashqi ishlar vazirlarini siyosiy poytaxt emas, shunday bir tarixiy o’choqqa yig’ish to’g’ri qadam, deydi Evan Feygenbaum. Lekin eng mashaqqatli ishlar hali oldinda.
Amerika Xitoy yoki Rossiya bilan raqobat qilmoqchi emas
Amerika Xitoy yoki Rossiya bilan bellashmoqchi emasligi haqiqat, deydi bugungi kunda Chikago universiteti qoshidagi tahlil markazini boshqarayotgan Feygenbaum. Bu markazga AQShning sobiq moliya vaziri Xenk Polson asos solgan. Asosiy e’tibori Osiyo da. Polson va Feygenbaumning bir oyog’i Pekin, Tokio, Seul, Singapur singari poytaxtlarda. Amerika axir Osiyo davlatlari bilan hamkorlikni oshirishni ustuvor vazifalardan biri deb belgilagan. Markaziy Osiyoga ham sharqdan qancha ko’p sarmoya kirsa, shuncha yaxshi, deydi Feygenbaum.
Xitoy va Yaponiya bu borada turlicha ish tutadi, lekin samarani ta’minlash mintaqa davlatlarining qanchalik uddaburon ekaniga ham bog’liq. Katta sinov bu, deydi ekspert. Xitoy o’z Ipak yo’lini yaratish uchun kamida 40 milliard dollar sarflashni rejalagan lekin iqtisodi ancha sustlashgan bu davlat buni qanchalik uddalaydi, hozircha aniq bilmaymiz, deydi Feygenbaum.
Xitoy hamma narsaga qodir deb o’ylash xato, deydi u, mamlakat oldida boshqa yirikroq siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy muammolar turibdi. Xitoyning Markaziy Osiyoga qo’l keladigan bir jihati shuki, sarmoyani davlat qiladi va boshqaradi.
Amerika va Yaponiyada tizim shundayki, investitsiya xususiy kompaniyalardan keladi. Yaponiyaning maxsus banki bor, lekin hamma narsa bizneslarga bog’liq. Qiziqish hamisha bor lekin sarmoya qilishga arzigulik muhit mavjudmi? Korrupsiya va yulg’ichlik tirikchilik hisoblangan mintaqada bu og’ir masala.
Vashington qay sohada yordam bera oladi?
AQSh mintaqaga aynan nima sohalarda konkret yordam berishini aniqlab, g’ayratini o’shanga sarflashi kerak. Inson kapitali haqida Vashingtonda ko’p gapirishadi. Davlat kotibining Janubiy va Markaziy Osiyo bo’yicha muovini Nisha Bisvol fikricha, mintaqaning asosiy boyligi uning iqtidorli aholisi. Demak, faol fuqarolarni, yoshlarni, mutaxassislarni quvvatlash kerak. Bu boradagi dasturlarni kengaytirish lozim, yangilarini tanishtirish kerak. Hukumatlar bilan bu borada kelishib olishga ko’proq kuch sarflash lozim, deydi Feygenbaum.
Albatta bu qanchalik qiyin ekanini uning o’zi yaxshi biladi. Feygenbaum Davlat departamentida ishlab yurgan davrda O’zbekiston va Tukrmaniston AQShning ko’plab ta’limiy va madaniy dasturlarini yo’qqa chiqarib, bir necha nohukumat tashkilotlarni mamlakatdan haydab yuborgan.
Feygenbaum bir narsaga qattiq ishonadi: Markaziy Osiyoning har bir davlatiga Amerika juda ham kerak. Bugungi rahbarlarga ham, ertangi liderlarga ham. AQSh ular uchun hamisha o’ziga xos tayanch bo’la oladi, deydi siyosatdon.
"Yo'q"
Janubiy Koreya O’zbekistonga 12 dona qiruvchi samolyot sotmoqchi. T-50 rusumidagi bu vositalarning muhim qismlari, jumladan motorlari Amerikaning "Lockheed Martin" kompaniyasi mahsuloti. Shunday ekan, AQSh bu samolyotlarning qay davlatga uzatilishi ustidan nazorat kuchiga ega. Vashington Seul-Toshkent bitimini yo’qqa chiqargani bu davlatlarni ranjitgani aniq, deydi Feygenbaum. U O’zbekistonga bu samolyotlar nega kerakligi haqida bilmaydi. Respublika rasmiylari ham bu borada bayonot bermaydi.
Davlat o’z harbiy salohiyatini oshirish, zamonaviy texnologiya sotib olishga haqli, qurbi yetsa albatta. Xarid qila olsa, 12 qiruvchi samolyot O’zbekistonga 400 million dollardan oshiqqa tushadi. Amerika va Janubiy Koreya yaqin harbiy hamkorlar, deydi Feygenbaum, bu degani bir-birining nimaga mayli, nimaga aslo deyayotganini tushunadi.
Rasmiy safarlar
Jon Kerrining mintaqaga safari Feygenbaum nazarida har tomonlama ijobiy va albatta, tarixiy voqea. AQSh bosh diplomatlari oldin ham mintaqada ko’p bo’lgan.
Prezidentlar hech qachon bormagan. Prezidentga eng yaqin odam uning umr yo’ldoshi bo’lsa, ayni damda Oq uy uchun jadal kurash olib borayotgan Hillari Klinton, sobiq prezident Bill Klintonning rafiqasi, mintaqaga ilk bor 1997-yilda safar qilgan. 2009-2013 yillar orasida davlat kotibi vazifasida ishlaganida Markaziy Osiyoda bir necha bor mehmon bo’lgan.
