Jilin universitetining Jamoat diplomatiyasi maktabi professori, germaniyalik Byorn Aleksandr Dyuben "Amerika Ovozi" bilan suhbatidan so'ng to'qqiz yillik lavozimidan sirli ravishda bo'shatildi va Xitoyni tark etishga ko'rsatma oldi. Ushbu voqea Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP) tomonidan so'z erkinligiga qo'yilgan qattiq cheklovlarning belgisidir.
Dyubenning muammolari Xitoy yetakchisi Si Zinpinning Yevropaga tashrifi haqida 11-may kuni “Amerika Ovozi”da chop etilgan maqoladagi izohlaridan ko‘p o‘tmay boshlandi. Ertasi kuni u universitet xalqaro kotibidan “WeChat” messenjeri orqali xabar oldi. Unda: “Ma’lumki, kollejlar va universitetlar mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalari bilan qiladigan har qanday suhbatlari uchun javobgar bo'lishi kerak”, -deyilgan edi. Bu xabar uning Xitoy rahbariyatiga oid bergan izohlariga ishora qiladi.
15-may kuni Dyubenga barcha sinf xonalari band boʻlganligi sababli uning kunlik darslari bekor qilingani haqida xabar berildi. Ko'p o'tmay, hamkasblaridan biri unga “yuqoridagi noma’lum organlarning qarorlari”ga binoan nafaqat uning darslari noma'lum muddatga bekor qilingani, balki ishi ham to'xtatilgani haqida aytdi. Dyubenga, shuningdek, agar u iste’foga chiqishni xohlamasa, uning 2033-yilgacha amal qiladigan “China Talent” vizasi bekor qilinishi yoki intizomiy tergov qilish orqali ishdan bo'shatilishi haqida ham ma’lum qilishdi.
Dyuben o'zini burchakka qisilgandek his qilib, qarorga qarshi chiqish oqibatlaridan qo'rqdi va iste'foga chiqishga qaror qildi. Iste'foga chiqqanidan keyin esa, unga vizasini saqlab qolishi mumkinligi, ammo 30-maygacha Xitoyni tark etishi va mamlakatga qayta kirishi taqiqlangani haqida aytishdi. Universitet ma'muriyati bu “yuqoridan” buyruq bo'lib, muzokaraga o'rin yo’qlini ma’lum qildi.
Bu Dyubenning ommaviy axborot vositalariga birinchi marta sharh berishi emas edi. Yillar davomida u turli xalqaro nashrlar, jumladan, “Reuters” va “The Diplomat” nashriga Xitoyning tashqi siyosatiga oid nozik mavzularda tez-tez fikr bildirib izohlar yozgan. Biroq uning Si Zinpin tashrifi haqidagi izohlari, oldingi sharhlariga o'xshash bo'lishiga qaramay, kutilmagan oqibatlarga olib keldi.
Familiyasini oshkor qilmagan Erik (Xitoy Jamoat xavfsizligi vazirligi Siyosiy xavfsizlik byurosining sobiq agenti; hozirda Avstraliyadan boshpana topgan) Dyubenning izohlariga bo’lgan munosabatga oydinlik kiritdi. Uning so'zlariga ko'ra, bunday bayonotlar Xitoy hukumatiga, xususan, XKP yoki uning yetakchilari obro‘siga yomon ta’sir qilishi mumkin:
“Sizning hisobotingiz chiqqandan so'ng, uni ko'rgan har bir kishi, masalan, xorijda joylashgan Xitoy ommaviy axborot vositalari muxbirlari yoki boshqa amaldorlar, birinchi rahbarni qamrab olgan jamoatchilik fikri haqida o'z rahbarlariga hisobot berishi mumkin. Tegishli bo'limning yuqori rahbarlari vaziyatni jiddiy deb o'ylaydi va maqolada aytilgan odamni mamlakatdan chiqarib yuborishga qaror qilish kabi qarshi choralarni ko'radi”.
Bundan tashqari, Dyuben “Amerika Ovozi”ga bergan intervyusida Rossiya-Ukraina urushiga izoh berib, “Rossiya uzoq vaqtdan beri asosiy oʻq-dorilar taqchilligidan aziyat chekib kelgani, ammo hozirda koʻplab taʼminot boʻshliqlari yopilgani” va “Rossiya hozirda Xitoy yetkazib berishi mumkin boʻlgan koʻp qismlarga muhtoj ekanini” taʼkidlagan. Erikning aytishicha, “bo'shliqlar” haqidagi sharh tekshirishni talab qiladi. Agar bu toʻgʻri boʻlmasa, Xitoy hukumati buni uydirma va tuhmat deb hisoblab, nohaqlikdan gʻazablanib o’ch olishi mumkin. Agar bu rost bo‘lsa, qanday qilib oddiy dotsent bunday xulosaga kelishi mumkin, degan savollarni uyg’otadi”.
Shuningdek, Dyubenning Jilin universitetidagi mehnat shartnomasi shartlari Xitoy suvereniteti va jamoat tartibini hurmat qilishni va akademik yoki mafkuraviy me'yorlarni buzishi mumkin bo'lgan har qanday harakatlarni qilmaslikni talab qiladi. Ushbu noaniq qoidalar unga qarshi qo'llanilishi, uning huquqiy pozitsiyasiga ta'sir qilishi va uni ishdan bo'shatish bo'yicha asos bo’lib xizmat qilishga yo’l ochadi.
Shvetsiya xalqaro munosabatlar instituti qoshidagi Shvetsiya Milliy Xitoy markazi tahlilchisi Erika Staffas Edstryom bunday hodisalarning kengroq oqibatlari haqida fikr bildirdi. Uning “Amerika Ovozi” bilan suhbatda aytishicha, “Xitoy Kommunistik partiyasi soʻnggi yillarda global nutq va axborot ustidan nazoratni kuchaytirgan, biroq bu voqea Xitoy Kommunistik partiyasining so‘z erkinligi ustidan nazoratni kuchaytirishga qaratilgan navbatdagi harakati ekanligini aytishga hali erta”.
Umuman olganda, Dyubenning ishi Xitoyda chet ellik olimlar oldida turgan va tobora kuchayib borayotgan muammolarga misol bo'lib, siyosiy sezgirlik hukumat tarafidan keskin javoblarini keltirib chiqarishi, senzura va akademik erkinlikni bo’g’ilishiga olib kelishi mumkin. Bu voqea nafaqat Dyubenga ta'sir qiladi, balki xalqaro akademik va diplomatik hamjamiyatlar uchun Xitoyning siyosiy manzarasi bilan bog'liq nozik munozaralarga kirishish xavfi haqida ogohlantirish bo'lib xizmat qiladi.
Umuman olganda, Dyubenning ishi Xitoyda chet ellik olimlar duch kelayotgan muammolarning ortib borayotganini ko'rsatadi. Bu esa siyosiy sezgirlik hukumatning keskin reaksiyalarini keltirib chiqarishini, senzura va akademik erkinlikni bostirishga olib kelishi mumkinligiga misoldir. Voqea nafaqat Dyubenga ta'sir qiladi, balki xalqaro akademik va diplomatik hamjamiyatlarga Xitoyning siyosiy manzarasi bilan bog'liq nozik munozaralarga kirishish xavfli ekani haqida ogohlantirish bo'lib ham xizmat qiladi.
