Xitoy va Rossiya Arktikada hamkorlikni chuqurlashtirishga intilayotgan bir paytda, tahlilchilar mintaqada geosiyosiy raqobatning kuchayishidan xavotir bildirmoqda.
Yaqinda Moskvada Xitoy Bosh vaziri Li Syan va Rossiya Bosh vaziri Mixail Mishustin o‘rtasida bo‘lib o‘tgan uchrashuvdan so‘ng, Xitoy ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish yo‘llarini bayon qiluvchi keng qamrovli bayonot e’lon qildi.
Arktika bo'yicha Pekin va Moskva kemasozlikni rivojlantirish, navigatsiya xavfsizligi, qutb kemalari texnologiyasi va qurilishi kabi sohalarda hamkorlikni kuchaytirishga va'da berdi.
“Har ikki davlat oʻz bizneslarini bozor tamoyillari asosida Arktika kemasozlik yoʻnalishlaridagi hamkorlikda faol ishtirok etishga undaydi va Arktika ekotizimini muhofaza qilishga alohida eʼtibor qaratadi”, — deyiladi hujjatda.
Tahlilchilarning aytishicha, bu e’lon Pekin va Moskvaning kema qatnovi, energetika izlanishlari va Arktika xavfsizligi kabi sohalarda hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan sa’y-harakatlarining bir qismidir.
“Xitoy Rossiyaning Arktikadagi energetika loyihalariga sarmoya kiritdi, Rossiya bilan kema qatnovi va infratuzilma rivojlanishida hamkorlik qildi hamda strategik jihatdan muhim bo‘lgan hududda harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazdi”, - deydi Shvetsiya Milliy Xitoy markazi tahlilchisi Patrik Anderson.
Iyul oyida AQSh va Kanada Shimoliy Amerika Aerokosmik Mudofaa qo'mondonligi Alyaska sohillari yaqinida ikkita Rossiya va ikkita Xitoy uzoq masofali strategik bombardimonchi samolyotlarini kuzatganini ma'lum qildi.
2023-yildan boshlab Pekin va Moskva Arktika sohillari bo'ylab Shimoliy dengiz yo'lini rivojlantirish ustida birgalikda ish olib bormoqda. Rossiya Prezidenti Vladimir Putin bu yo‘lni “juda muhim” deb atagan edi. Shuningdek, ikki davlat qirg‘oq qo‘riqlash xizmatlari o‘rtasida dengiz xavfsizligi sohasidagi hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan o‘zaro anglashuv memorandumini imzoladi.
Arktika bo’yicha hamkorlikni chuqurlashtirishga urinayotganiga qaramay, Andersonning aytishicha, Pekin va Moskva o'rtasida hali ham bir qancha kelishmovchilik nuqtalari mavjud.
"Rossiya tarixan Xitoyni Arktikaga taklif qilishdan ehtiyot bo'lgan, chunki Moskva ushbu mintaqani o'zining orqa hovlisi deb biladi," - dedi u Stokgolmda “Amerika Ovozi”ga bergan intervyusida.
“Ukraina urushi boshlanganidan beri ikki tomonlama kuchlar muvozanati tobora Xitoy foydasiga o‘zgarib borar ekan, Rossiya iqtisodiy va siyosiy jihatdan Xitoyga ko‘proq qaram bo‘lib bormoqda. Bu esa Moskvani ilgari hamkorlik qilishga istaksizlik bildirgan ba'zi sohalarda Pekin bilan hamkorlikni kuchaytirishni ko‘rib chiqishga majbur qilishi mumkin”, - dedi Anderson.
Yaqinda Alyaska yaqinida amalga oshirilgan qo'shma havo patruli katta e'tiborni tortgan bo'lsa-da, Andersonning aytishicha, Arktikadagi ikki tomonlama harbiy hamkorlik ko'lami hali ham noaniq bo'lib qolmoqda.
“Bu mashg'ulotlar haqiqatan ham mintaqada yaqinroq harbiy hamkorlikni yo'lga qo'yishga tayyormi yoki asosan Arktikada AQSh va uning ittifoqchilarini qo'rqitishga qaratilganmi, buni aniqlash qiyin”, - dedi u “Amerika Ovozi”ga.
Arktikaga bo‘lgan e’tiborning ortishi
Shunday bo'lsa-da, tahlilchilarning aytishicha, ba'zi Skandinaviya mamlakatlari Xitoyning Moskva bilan hamkorligi orqali mintaqaga kelishi mumkin bo'lgan potensial tahdiddan xavotirda.
Finlyandiya Xalqaro Munosabatlar Institutining Arktika xavfsizligi bo‘yicha mutaxassisi Minna Alanderning aytishicha, Rossiya Arktikani harbiylashtirishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib qolmoqda, ammo Xitoy o’zining noaniq strategiyalari tufayli Finlandiya va boshqa Arktika davlatlari uchun muammolar tug‘dirishi mumkin.
“Xitoy Norvegiyaning Svalbard orolidagi tadqiqot stansiyasida olib borayotgan ishlarning aksariyati faqat “insoniyat sivilizatsiyasini rivojlantirish” uchun emas degan shubha har doim mavjud”, - dedi u “Amerika Ovozi” bilan telefon orqali suhbatda.
Mintaqa mutaxassislarining ta'kidlashicha, Skandinaviya mamlakatlari hali potensial muammolarni hal qilish uchun aniq strategiyalar ishlab chiqmagan.
“Menimcha, biz Xitoy va Rossiyaning Arktikada yuzaga keltirishi mumkin bo'lgan gibrid tahdidlarining murakkabligini anglayapmiz, lekin bu muammolarni bartaraf etish uchun hali aniq vositalar ishlab chiqmaganmiz”, - dedi Stokgolm Erkin Dunyo Forumi katta ilmiy xodimi Patrik Oksanen “Amerika Ovozi” bilan telefon orqali suhbatda.
Uning aytishicha, Xitoy bilan iqtisodiy aloqalar Shvetsiyaning yangi muammolarni bartaraf etish uchun strategik reja ishlab chiqishiga to‘sqinlik qilmoqda.
“Xitoy bilan vaziyatni keskinlashtirish sifatida talqin qilinishi mumkin bo'lgan harakatlarni amalga oshirishga xohish yo‘q, ammo biz qisqa vaqt ichida Xitoy va Rossiyaning Arktikadagi potensial tahdidlariga e'tibor qaratishimiz kerak bo‘ladi”, - dedi Oksanen.
Muz bitimi
Finlyandiyalik Alanderning aytishicha, 2023-yilda NATOga a'zo bo'lgan Finlyandiya va Shvetsiya kabi davlatlar boshqa NATO ittifoqchilari bilan Arktikada hamkorlikni kuchaytirishni kutmoqda.
“Finlyandiya xavfsizlik, iqtisodiyot va savdo kabi sohalarda boshqa NATO a’zolari bilan aloqalarni rivojlantirishdan manfaatdor va Finlandiya bu transatlantik aloqani to’liq qo’llab-quvvatlaydi”, - dedi u “Amerika Ovozi”ga.
Iyul oyida AQSh, Kanada va Finlyandiya "Muz bitimi" deb nomlangan uch tomonlama tashabbusni e'lon qilib, qutb muzyorarlarini ishlab chiqarishda hamkorlik qilishni rejalashtirdi.
Kanada hukumati ushbu tashabbus Arktikada xavfsizlikni ta'minlash, jumladan, uzoq yillik xalqaro qoidalar va me'yorlarni himoya qilishda davom etishni qo'llab-quvvatlash bo‘yicha umumiy ustuvorlikni e’tirof etishini aytdi.
Shvetsiyalik deputat Joar Forssellning “Amerika Ovozi”ga aytishicha, NATO ittifoqchilari bilan hamkorlikni kuchaytirishdan tashqari, Skandinaviya mamlakatlari qonunchilari ham Arktika bilan bog‘liq masalalarda hamkorlikni chuqurlashtirishni maqsad qilmoqda.
NATO davlatlari Rossiya va Xitoy bilan birgalikda Arktikada hamkorlikni kuchaytirishga intilar ekan, Alanderning aytishicha, bu tendensiya uzoq vaqt davomida global kuchlar kurashidan xoli bo‘lgan mintaqada geosiyosiy keskinlikning ortishiga olib kelishi mumkin.
