Global sahnada: six ham kuymasin, kabob ham
2-mart kuni Markaziy Osiyoda davlatlari BMTga a'zolikning 30 yilligini tantana qilar ekan, Nyu-Yorkda Bosh Assambleya Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirganini qoralab, uni bu mustaqil va suveren davlatni darhol tark etishga chaqiruvchi rezolyutsiyani ovozga qo'ydi.
Qozog'iston, Qirg'iziston va Tojikiston hujjat yuzasidan "ha" yoki "yo'q" deb javob berishdan bosh tortib, mojaroda betaraf ekanini qayd etdi. O'zbekiston va Turkmaniston esa umuman ovoz bermadi.
Bosh Assambleya rezolyutsiyasi majburlovchi kuchga ega emas, ammo global munosabatni aks ettiradi. 193 a'zo mamlakatdan 141 tasi Ukrainani quvvatlab, Rossiya siyosatiga qarshi ekanini bildirgan.
Ikki kun oldin Jenevada BMT Inson huquqlari kengashida Ukraina masalasi yuzasidan debat o'tkazish ovozga qo'yilganida bu organga a'zoligi bilan tinimsiz maqtanadigan O'zbekiston va Qozog'iston "neytral" ekanini eslatdi.
Buni ham ko'ring C5+1: AQSh Rossiya bosqinchi desa, Markaziy Osiyo tinchlik bo'lsin deyish bilan cheklanmoqdaO'zini mustaqil va suveren deb biladigan mamlakatlar uchun yarashmagan qarorlar, deya tanqid qilmoqda ijtimoiy tarmoqlardagi omma.
Toshkent, Nur-Sulton, Bishkek va Dushanbe tarafkashlik qilolmaydi, deya ta'kidlayotganlar ham talay. Turkmanistondan bu masalada biror sado yo'q.
Mintaqa bosh diplomatlari bilan bu hafta kechgan muloqotlarda Davlat kotibi Entoni Blinken va boshqa rasmiylar Rossiyani Ukrainaga qarshi asossiz urush ochib, uning xalqi qonini to'kayotganlikda, mamlakatni vayron qilib, bir hafta ichida qariyb bir million odamni qochqinga aylantirganlikda, xalqaro qonunlarni tinimsiz buzayotganlikda aybladi.
Markaziy Osiyo tashqi ishlar vazirlari bu muzokaralarda Ukraina-Rossiya masalasida nima degani oshkor qilinmagan. Biroq Qozog'iston, O'zbekiston va Qirg'iziston hukumatlariga ko'ra, tezroq tinchlik o'rnatilishi, xalqaro normalarga rioya qilinishi lozim.
"Amerika Ovozi" bilan gaplashgan mahalliy mutaxassislar deydiki, mintaqa hozir juda ingichka chiziqdan yurishga majbur. Dardini ochiq ayta olmasligining sababi, deydi ular, tabiiyki, qo'rqinch. Betaraf turishning o'zi katta gap, deydi ayrim ziyolilar.
Kreml bilan strategik sheriklar bo'lsa-da, Markaziy Osiyoning biror rahbariyati Rossiyaning Ukrainaga hujumini quvvatlamayapti va Prezident Vladimir Putin istaganidek, Lugansk va Donetskni mustaqil deb tan olmayapti. Putin bilan telefon so'zlashuvlarda mintaqa rahbarlari Moskvaning qarorini "tushunishini aytgan" degan da'volar tasdiqlanmadi.
Hukumatlar Ukrainadagi fuqarolarini Polsha orqali evakuatsiya qilmoqda. Tashqi ishlar vazirliklari bu jarayonlarga mas'ul.
"Boshqaruv xavf ehtimolini hisobga olayotgani aniq", - deydi Qozog'istondan siyosiy tadqiqotchi Daniyar Kosnazarov. "Bu urush hammamizga ta'sir qiladi".
Qozog'istonda yil boshida hukumatga qarshi namoyishlar avj olib, g'alayonlar qonli tus olgan paytda Moskva yetakchiligidagi Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXShT) respublikaga qisqa muddatli missiya safarbar etdi.
"Hech kim o'z hududida chet el qo'shinini istamaydi. Biz ozgina vaqt bo'lsa-da, buni boshdan kechirdik, shu bois Ukrainani tushunamiz", - deydi Kosnazarov, Almatidan "Amerika Ovozi" bilan gaplashar ekan.
Mutaxassis Qozog'iston hukumatini xalqqa bergan va'dalarini bajarishga, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni tezlashtirishga undaydi.
"Bu mojaro sabab mamlakatimizdagi islohotlar chetga surilmasin, chunki xalq turmush tarzi yaxshilanishini talab qilmoqda".
Qozog'iston qatori Qirg'iziston va Tojikiston ham KXShT tarkibida. O'zbekiston bu tashkilotga ikki bor kirib, uni tark etgan.
"Sanksiyalar ulkan zarar keltiradi"
G'arb Rossiyani ketma-ket va keng ko'lamli iqtisodiy, moliyaviy va siyosiy sanksiyalar bilan jazolar ekan, federatsiya bilan biznes qiladigan va millionlab fuqarolari u yerda ishlaydigan o'lkalar vaziyat og'irlashadi, deya tashvishda.
Rasmiy ma'lumotlarga ko'ra, Rossiyada uch milliondan oshiq o'zbekistonlik mehnat qiladi, Tojikistondan 1,6 milliondan ziyod, Qirg'izistondan esa 620 ming atrofida.
Tojikistonda yillik yalpi daromadning uchdan biri, Qirg'izistonda 20 foizdan ko'prog'i, O'zbekistonda esa kamida 10 foizi Rossiyadagi migrantlar yuboradigan mablag'ga to'g'ri keladi.
Buni ham ko'ring Rossiya-Ukraina mojarosida Markaziy Osiyo davlatlari betarafmi?Tojikiston ziyolisi Parviz Mullojanov "Amerika Ovozi" bilan suhbatda deydiki:
"Rossiya iqtisodiyoti qulashi biznikini ham shu yo'lga yetaklaydi. Rubl qadri tushar ekan, bizning milliy pulimiz ham shu tezlikda arzonlashadi".
Mullojanov nazarida Markaziy Osiyo davlatlari AQSh va Yevropa Ittifoqi bilan sermahsul aloqa istaydi. Rossiya bilan ham shunday, deydi u. Hech kim hamkorlik pasayishini xohlamaydi, deya tushuntiradi tahlilchi, G'arb bilan yaqinlashish, afsuski, Rossiya bilan rishtalarni sovuqlashtiradi. Hukumatlar murosa qilishga mahjbur, deydi u.
Qozog'iston va Qirg'iziston, shuningdek, Rossiya tebratadigan Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga ham a'zo.
Qirg'izistonda bir paytlar iqtisod vaziri bo'lgan Emil Umetaliev deydiki, urushdan hamisha oddiy xalq eng ko'p zarar ko'radi, jumladan ta'siri va oqibatlaridan ham.
"Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqining bir qismi ekanmiz, bu mojaro azobini ko'ramiz. Rossiyaning tobora zaiflashib borayotgan iqtisodiyotiga tobemiz".
Sobiq vazir ayniqsa kichik va o'rta bizneslar qiynalishini aytadi.
Umetaliev fikricha, mamlakatlar mustaqillikni saqlab qolish uchun mintaqaviy birdamlikni kuchaytirib, tashqi siyosatni o'zaro kelishgan holda olib borishi kerak. Separatizm va bosqinchilikning oldini olish uchun bu qadamlar o'ta zarur, deydi u.
"Hukumatlar ogoh"
Amerika poytaxtidagi Jorj Vashington universitetida Markaziy Osiyo bo'limi rahbari Marlen Laruell tahlilicha, region liderlari Ukraina-Rossiya mojarosidan aslo mamnun emas va Kremlning qilmishlarini chuqur xavotir bilan kuzatmoqda, yuqori darajada ogoh.
"Rossiya ular nazarida agressor, ammo bu hukumatlar G'arbni ham Kremlga haddan tashqari bosim o'tkazgan tomon sifatida ko'radi, ayniqsa NATO kengayishi borasida", - deydi Laruell.
Mintaqa davlatlari oldida tanlash imkoniyati keng emas, deydi ekspert.
"G'arb sanksiyalari natijasida Rossiya iqtisodiyoti izdan chiqarkan, ulkan zarar ko'riladi: sarmoya ozayadi, migrantlardan keladigan daromad pasayadi", - deydi Laruell.
Samaradan Maqsuda ismli o'zbekistonlik, "Amerika Ovozi" bilan suhbatda, ertaga holi nima kechishini bilmasligini aytadi. Topgan pulining qadri tushayapti, ishidan ham ayrilishi mumkin.
"Har oy uyga (Jizzaxga) kamida 400 dollar yuborishim kerak. Ish haqimni rublda olaman. Endi uni qanday almashtirish ham muammo. Bankomatlar ishlamay qoldi", - deydi Maqsuda.
Rossiyaga ishonch pasayishi mumkin, ammo media ta'siri hamon salmoqli
Laruell fikricha, Ukrainaga hujum Rossiyaga nisbatan mintaqadagi ishonchni yemiradi. "Uni buyog'iga yanayam repressiv, yanayam avtoritar tuzum deb hisoblay boshlashadi".
Mojaro yuzasidan Markaziy Osiyodagi qarashlarni olima oq va qora ranglarda ko'radi, ya'ni omma mulohazasi asosan yo Kremlni mutlaq yoqlaydi yo unga tamoman qarshi, yo Ukrainani olqishlaydi yo ayblaydi.
Rossiya rahbarini ijtimoiy tarmoqlarda ko'plab o'zbekistonliklar va qo'shni mamlakatlarning odamlari "Putler" deya natsizm lideri Adolf Gitlerga tenglashtirmoqda. Ona tillarda va ruschada urushni la'natlovchi va Ukrainaga hamdardlik bildiruvchi postlar tinmaydi.
Toshkentdan tarixchi va tilshunos bloger Eldar Assanov bu manzaraga qarab, Rossiya siyosati yoki Putinga qarshilik kuchli deb baholamaydi. Markaziy Osiyo hamon Rossiya davlat axborot vositalari ta'sirida yashaydi, deydi u.
Urush qilayaptimi, demak, "Rossiya zo'r!"
O'zbekistonda bir necha media tashkilotlarning xodimlari "Amerika Ovozi"ga tasdiqlashicha, ularga organlar tomonidan xolis bo'lish uqtirilgan, ya'ni materiallarda va efirda Rossiya xatti-harakatlarini tanqid qiluvchi yoki Ukraina tarafini oluvchi fikr-qarashlar joy olmasligi kerak.
Mamlakatda ko'plar baribir Rossiya manbalaridan axborot oladi, deydi Assanov. Ular Ukraina siyosati va munosabati haqida deyarli bilmaydi yoki bu borada faqat salbiy gaplar eshitadi, deydi bloger.
O'zbek matbuoti kengayib, o'zbek tilida kontent oldingidan ko'proq ekaniga qaramay, Assanov nazarida, Rossiya media ta'siri hali ham bag'oyat yuqori.
"Chunki o'zbek matbuoti rus manbalaridan ko'chiradi", - deydi bloger.
"Endi bizning siyosatchilarimiz Rossiyadan qo‘rqib qoldi deb o‘ylayman. Ukraina kuni boshiga tushmasligi uchun Rossiya bilan yumshoq gaplashadi, yon beradi, ba’zi proyektlarga qo‘shilishni imkon qadar orqaga suradi. Qarshi turadigan kuch sifatida Turkiya bilan aloqani kuchaytirib boradi, menimcha".
Oddiy aholi darajasida bloger hozircha media yoki boshqa yo'llar bilan fikr-qarashlar o‘zgarishi mumkinligiga ishonmaydi.
"Urush qilsa, Rossiya zo‘r ekan, kuchli ekan deb xursand bo‘lishyapti", - deya tasvirlaydi Assanov.