Qirg'iziston: Klanlar yoki millatchi guruhlar?

Bishkekdagi nufuzli oliygohda siyosatdan dars beradigan olima Svetlana Jakson (Svetlana Jacquesson) tahlilicha, Qirg’izistonda azaldan mavjud bo’lgan klanlar, norasmiy doiralar, bugun rasman tan olinib, o’ziga xos siyosiy kuchga aylanib bormoqda. 2009-yildan beri, deydi Amerika universiteti professori, etnik qurultoylar doimiy yig’inlarga aylandi.

Birinchidan, hali bu guruhlar xususida to’liq tasavvurga ega emasmiz, deydi professor. Ikkinchidan, ular kun sayin o’zgarib bormoqda, shaklan yangilanmoqda. Uchinchidan esa ular bugun maxfiy emas. Bu doiralarga kirib, yaqindan muloqot qilish mumkin.

Qirg'izistondagi klanlar - Navbahor Imamova

Clans in Kyrgyzstan - Svetlana Jacquesson-GWU discussion

Xo’sh, klanlar deganda Qirg’izistonda aynan kimni tushunamiz?

Svetlana Jaksonning tushuntirishicha, ular etno-siyosiy harakatlardir. Klanlarning maqsadi – qirg’iz elati kim ekanini targ’ib qilish, qirg’iz tili va madaniyati ustuvor qadriyatlar bo’lsin deya siyosatga o’z ta’sirini o’tkazish.

Umuman olganda, deydi olima, bugun mamlakatda uch yirik klan bor: so’l, o’ng va markaz. Qirg’izchada ular - “ong”, “sol” va “ichkilik”. “Ichkilik” ba’zida neytral deb ham olinadi. Bu uch klan ostida yana bir necha mayda guruhlar ham bor va ular ham o’zini klan deb ataydi. Masalan Saribagish (Sarybagysh) yoki Abigin (Abygine) klanlari.

Ularning tarixi murakkab va boy. Ba’zi olimlar ularni geografik jihatdan bo’ladi, masalan Saribagish shimoliy bo’lsa, Abigin janubiy.

So’l qanotga shimol va g’arbdagi yetti klan kirsa, o’ng qanot asosan Abigindan iborat. Neytral to’dalarga esa janubdagi mayda guruhlar kiradi.

Yaqin o’tmishda, ya’ni mustaqillik yillarida, qo’shni mamlakatlarda bo’lgani kabi Qirg’iziston ham milliy uyg’onish davrini boshdan kechirdi. Qirg’iz buyukligi, uning o’ziga xos madaniy-ijtimoiy boyligi, ustuvor jihatlari haqida tom-tom kitoblar yozildi, maktablarda saboq berildi. Hukumat ko’p elatli jamiyat qurayapmiz deya qanchalik bong urmasin, amalda millatchilik ruhi barq ura boshladi. Shimoldagi rusiyzabon elatlar, janubdagi o’zbeklar bu o’zgarishlar oqibatida aziyat chekdi va chekishda davom etmoqda.

Professor Jakson deydiki, klanlar o’zini tolerant guruhlar deb ataydi. A’zolar muntazam ravishda to’planib, maslahat qiladi. Ular o’z bayroq va timsollari, hujjat va dasturlariga ega. Qirg’iz urf-odatlari, o’zligi va tilini asrab avaylash oliy burch deb belgilangan.

Klanlar xalq sayli o’tkazishni odat qilgan. Madaniy tomoshalar, kurash, uloq, musiqa va raqs, katta qozonlarda ovqat qilib, kelganlarga dasturxon yozish - bu yig’inlarning ajralmas qismi.

Klanlarni boshqaradigan odamlar, koordinatorlar, odatda boy va faol qirg’izlar. Klanlar o’zaro aloqada lekin oradagi farqlari bilan ham faxrlanadi. Yoshlar, umuman olganda, bu to’dalar orasida ko’p emas, jonbozlik ko’rsatayotganlar aksariyat hollarda katta yoshli qirg’izlar. Klanlarda ayollar deyarli ko’zga tashlanmaydi. Madaniy tadbirlardagina ko’rasiz ularni.

Masalan, deya hikoya qiladi Svetlana Jakson, Mundus klani yaqinda o’tkazgan qurultoyida jamiyatdagi bo’linishlar, etnik o’zlik va qirg’izlarga xos madaniy boyliklar haqida gaplashgan. Arslonbobdagi qadim qabrlarni asrab qolish bizning burchimiz va hukumatni buning uchun ko’proq mablag’ ajratishga ko’ndirish kerak degan gaplar yangragan.

Oqsoqollar Qirg’iziston janub va shimolga ajralib qolganini qoralaydi, qirg’iz xalqi birdam bo’lishi kerak deb hisoblaydi. Klanlar qonunan tan olinib, o’z vakillari siyosatda muhim rol o’ynashini istaydi. Ularning har bir tadbiri axborot vositalarida, ayniqsa qirg’iz matbuotida keng yoritiladi.

Ularning faoliyatiga qarab millatchi guruhlar deb atasak bo’lmaydimi, nega klan deymiz?

Svetlana Jakson (Jacquesson) Bishkekdagi Amerika universitetida dars beradi

Svetlana Jaksonning javobi shuki, birinchidan, bu guruhlar o’zlarini klan deb ataydi. Ikkinchidan esa ularni nima deb atashimizdan qat’i nazar, qilayotgan ishiga qarab baholash adolatdan bo’ladi. “Lekin ilmiy nuqtai nazardan bu klanlarga millatchi to’dalar deb qarash bizga hech narsa bermaydi”, - deydi olima.

Qirg’izistonda nasl tarixiga qiziqish kuchaygan. Oilalar o’z avlodlarini bilish uchun izlanadi, geneologik tarixi aks etgan kitoblarni sotib oladi va bunday qo’llanmalar oxirgi yillarda minglab sonda chop etildi.

Bishkek

Xo’sh, ular qanchalik ishonchli, ma’lumotlar nimaga asoslangan?

Svetlana Jakson bilan davra suhbatida yonimda o’tirgan qirg’iz mutaxassisga shunday savol beraman: “Mana menda oilamizning geneologik kitobi bor deyapsiz. Qayerdan kelgan bu kitob? Nima uchun undagi narsalarga ishonasiz?”

Yigit javob bera olmadi, yelkasini qisdi xolos. Gap shundaki, deydi tadqiqotchi Jakson, nasl va ajdodlar kimligi avloddan-avlodga og’zaki tarzda o’tib keladi va odamlar uchun ularning ota-bobolari, momolari aytgan gaplar oltinga teng. Davlat arxivlariga ishonmasligi mumkin lekin keksalarning gapi gap.

O'sh novvoyxonalarida

Qirg’iziston o’tgan 23 yil ichida ikki bor dahshatli etnik fojiani boshdan kechirdi. Har ikkisida asosiy jabrlanuvchilar janubdagi o’zbeklar bo’ldi.

2010-yilning iyul oyida O’sh va Jalol-Obodni qaqshatgan xunrezliklar o’zbeklar uchun bu mamlakatda kelajak yo’q degan ishonchni oshirdi.

“Lekin bu yer bizning vatanimiz”, - deydi o’zbeklar. “Millatchi qirg’izlarga yoqadimi yo’qmi, biz azaldan shu yerda yashaganmiz va yashashda davom etamiz”.

Klanlar, qirg’iz elati va manfaatlari uchun kurashni bosh maqsad qilgan guruhlar, kelajakni qanday ko’radi? Oqsoqollar totuv istiqbol haqida gapiradi. Ahil yashay olamiz, deydi ular.

Svetlana Jakson aytganidek, klanlar o’zgarishdan to’xtamaydigan doiralar. Ularda hozircha yoshlar va xotin-qizlarning faol emasligi, bu guruhlar jamiyatni hali butkul qamrab olmaganidan dalolat.