“Amerika Ovozi” dekabr oyida O’zbekistonda bo’lib qaytgan olim, Vashingtondagi Jons Xopkins universitetining Markaziy Osiyo va Kavkaz instituti rahbari Frederik Starr bilan safar taassurotlari haqida suhbatlashdi.
Odil Ruzaliev (“Amerika Ovozi”): Janob Starr, yaqinda O’zbekistonga borib, saylovlarga o’z ko’zingiz bilan guvoh bo’ldingiz. Taassurotlar qanday?
Frederik Starr: O’zbekistonda bir necha ajoyib kun kechirdim. Bir necha saylov uchastkasida bo’ldim. Jarayon yaxshi tashkil etilgan. Ba’zi saylovchilarning oilaviy ovoz berayotgani haqidagi tanqidiy maqolalarga ko’zim tushdi. Bu eski an’ana hali-beri yo’q bo’lmaydi. Mening o’zim ham saylov uchastkalarida ko’plab er-xotinlarni farzandlari bilan ko’rdim. Ammo saylov yaxshi o’tdi.
Odil Ruzaliev: Ammo saylovlar hali demokratiyadan darak emas, shunday emasmi?
Frederik Starr: Yo’q, albatta. Buni hatto o’zbek rasmiylari ham da’vo qilayotgani yo’q, deb o’ylayman. Bu bir jarayondir. Bir qaldirg’ochni ko’rganingiz bilan bahor kelgan bo’lmaydi. Bu O’zbekiston uchun muhim bir davr. Siyosiy partiyalar ahamiyatini tushunib yeta boshlayapti. Albatta, bu partiyalarning yuqoridan kelgan ko’rsatmaga ko’ra tashkil etilganini hamma biladi. Ammo biror odamga biznes karta, telefon, idora va kompyuter bersangiz, tez orada partiya vakili ekaniga ishonch hosil qiladi. So’ng xorijga boradi, boshqa mamlakatlardagi parlamentlar ishi bilan tanishadi. Bu jarayon O’zbekistonda salkam 10 yildan beri davom etmoqda. Mana hozir esa bu ish natijasini ko’ryapmiz. Masalan, prezidentlikka nomzodlardan biri saylov kampaniyasi paytida ijtimoiy sahifalardan keng foydalandi. Partiyalar xalq orasida tarafdorlari kim ekanini asta-sekin bilib olmoqda. Bu to’g’ri yo’nalishda qo’yilgan qadam bo’ldi va qoqilishsiz.
Odil Ruzaliev: Nomzodlar saylovda yutqazishini oldindan bilganini tan olarsiz?
Frederik Starr: Ochiqchasiga gaplashaylik. Janob Mirziyoyevni so’nggi 10 yildan beri mamlakatda deyarli hamma taniydi. Uning g’alaba qilishi hech kimga sir emas edi. Biroq shunga qaramay, janob Mirziyoyev saylovdan oldingi tashviqotdan qochmadi, shunchaki nutqlar bilan cheklanmadi. U muvaqqat prezident sifatida konkret ishlarni qildi. Masalan, poytaxtda ilgari to’silgan ba’zi yo’llarni ochdi, boshqa ishlarga qo’l urdi. U bularni qilmasa ham bo’lardi, o’sha 90 foiz ovozni olardi, biroq saylov kampaniyasini olib borishga ahd qildi, ayrim tashabbuslarni olg’a surib, saylanganidan so’ng ularni unutmadi.
Odil Ruzaliev: Marhum Islom Karimov ham prezidentligining boshida islohotchi edi, deganlar bor. Mirziyoyev sizga prezidentligining boshlang’ich yillaridagi Karimovni eslatmayaptimi?
Frederik Starr: Yo’q, bu ikki holat bir-biridan keskin farq qiladi. Islom Karimov prezidentlikka kelganida “paxta ishi” oqibatida davlat xizmatidagi minglab o’zbeklar ishini, lavozimini yo’qotib bo’lgan edi. Karimov bu odamlarni afv etib, siyosiy hayotga qaytarishga kirishdi. Bu butunlay yangi davlat edi. O’z tashqi ishlar vazirligi, bayrog’i, davlatga xos boshqa elementlari yo’q edi. Bugungi ahvol undan keskin farq qiladi.
Janob Mirziyoyev vaziyatni tushungan odam. Karimov ham shunday edi, uning bosh vazifasi mamlakatni barcha tahdidlardan himoya qilish edi. Mirziyoyev muhim bo’lgan moliyaviy, valyuta tizimlarini nazoratga oldi, qo’shni mamlakatlar bilan aloqalarni yaxshilashga saylovlardan oldin kirishdi. Endi orqaga yo’l yo’q. Albatta, ayrim xorijiy mamlakatlar uchun viza tartibini bekor qilish qaroridan voz kechildiku, deyishingiz mumkin. Umid qilamanki, bu vaqtinchalik holat. O’ylaymanki, Mirziyoyev bu masalaga chuqurroq nazar tashlab, ba’zi muammolarni ko’rgan bo’lishi mumkin.
Viza masalasi yengillashsa, buning ketidan ko’plab o’zbeklar foyda ko’radi, bu xorijiy tadbirkorlar uchun ham yaxshi, chunki viza olishga olti hafta ketadigan bo’lsa, tadbirkor boshqa mamlakatga borishga majbur bo’ladi. Agar O’zbekiston qo’shni mamlakatlarga ochilishni istasa, bu ishni cho’zmasligi kerak. Umid qilamanki, bu masala 4 yildamas, undan ertaroq, ikki yilda yoki bir yilda hal bo’ladi.
Odil Ruzaliev: Ya’ni sayyohlar uchun infratuzilmani yaxshilash kerak. Masalan, Toshkent xalqaro aeroportini olaylik. Talabga javob beradimi? Siz qanday fikrdasiz?
Frederik Starr: Dunyoning har bir mamlakatida maqtashga ham, tanqid qilishga ham arzigulik narsalar yetarli. O’zbekistonda menga yoqqan narsa shuki, pulni ruslar ta’birida aytganday “pokazuxa”ga sarflanmaydi. Markaziy Osiyo bo’ylab sayohat qilsangiz, ko’plab chiroyli aeroportlarni ko’rasiz. Turkmanistonniki ko’rsangiz, og’zingiz ochilib qoladi. Qozog’istonda ham aeroport go’zal. Albatta, Toshkent aeroportini yaxshilash zarur, biroq o’zbeklar bu ishni pulni sovurmay, ehtiyotkorlik bilan qilmoqda.
Odil Ruzaliev: Shavkat Mirziyoyev bilan yuzma-yuz ko’rishish imkoni bo’ldimi?
Frederik Starr: Yo’q, bo’lmadi. Lekin u odamning saylovdan ikki kun keyingi ma’ruzasini tinglash uchun bordim. Bir nechta narsa diqqatimni tortdi. Mirziyoyev o’rta yoshdan o’tgan bo’lsa-da, ancha jonli ekanini ko’rdim. U mamlakatni ko’p kezgan. Joylardagi odamlarni yaxshi biladi. Hokimlarni saylash ehtimoli haqidagi gapi menga yoqdi. U hushyor odam. Agar aytayotgan gaplarining amalga oshishiga ishonmasa, gapirmasdi. Lekin agar amalga oshmasa, ko’p odamlarning undan ko’ngli qoladi. O’zbekistonda qabul qilinayotgan qarorlar, olib borilayotgan siyosat nafaqat O’zbekistonga, balki butun mintaqaga, hatto Afg’onistonga ta’sir qiladi. Shu paytga qadar qilinayotgan ishlarni ijobiy deb bilaman.
Odil Ruzaliev: Shavkat Mirziyoyev respublikani ko’p kezganini tilga oldingiz, ammo xorijga deyarli chiqmagan. O’zbekiston tashqi siyosatini kim belgilaydi u holda?
Frederik Starr: Ochig’i, bu savolga javobni bilmayman. Men O’zbekistonning AQShdagi sobiq elchisi, Tashqi ishlar vaziri Abdulaziz Komilovni juda hurmat qilaman. Vazirlik tepasida hali ancha bo’ladi, deya umid qilaman. Biroq tashqi siyosatni kim yuritadi deb emas, tashqi siyosat qanday yuritiladi, deya savol berish kerak. Toshkentda tashqi siyosat bilan shug’ullanuvchi, xalqaro tajribaga ega, chet tillarini biladigan, yosh, layoqatli mutaxassislar ko’p. O’zbekistonning xorijdagi elchixonalarida ham shunday odamlar bor. Prezident bunday mutaxassislar bilan to’g’ri siyosat yuritishiga ishonaman. Qirg’iziston va Tojikiston bilan aloqalarni yaxshilash qarorini olqishlayman.
Odil Ruzaliev: O’zbekistondagi jurnalistlardan birining yozishicha, Shavkat Mirziyoyev 1950-yillar oxiri-1960-yillar boshida tug’ilgan siyosatchilar guruhuning vakilidir. Shu jumladan, Sodiq Safoyev ham. Ular Islom Karimov paytida o’z rejalarini amalga oshira olmagan. Hozir esa ular o’z siyosatini belgilash imkoniga ega. Sizning nazaringizda mamlakat boshqaruvi bir kishining qo’lida bo’ladimi yoki kollektiv boshqaruvga guvoh bo’lamizmi?
Frederik Starr: Karimov mamlakatni yolg’iz boshqargan degan gapga qo’shilmayman. U o’z qudratining chegarasini yaxshi bilgan odam edi. U har xil joylarda turli siyosatchilar bilan kelishishga, murosa qilishga majbur bo’ldi. Yakkahokim ham shunday qilishga majbur. Nazarimda mamlakatda evolyutsion jarayon ro’y bermoqda. Karimov erkinroq jamiyat tuzmoqchimiz deganida, hazil qilgan deb o’ylamayman. Himoyaga zo’r bergan arbob sifatida juda ham ehtiyotkorlik bilan ish tutdi. Yangi avlod, yangi guruhni optimistroq, olg’a qadam tashlashdan qo’rqmaydigan deb bilaman. Karimov O’zbekistonni ularga yaxshi ahvolda tashlab ketdi va bu uning xizmati. Yangi rahbarlarni juda ham aqlli, layoqatli, samimiy deb bilaman. Ijrochi yakkaxon bo’lsa ham atrofiga jiddiy ansamblni to’plagan deb o’ylayman.
Odil Ruzaliev: Sovet tarixi va Markaziy Osiyoning yaqin o’tmishidan shuni yaxshi bilamizki, olamdan o’tgan yoki iste’foga chiqqan rahbarlarni qadrlash an’anasi yo’q bizda. Xrushchev Stalinni qoraladi, keyin Brejnev Xrushchevni qoraladi, Usmonxo’jayev Rashidovni qoraladi, Karimov ham o’zidan oldingi rahbarlarni eslamagan. Karimovning xotirasi Mirziyoyevga yangi rahbar kuch-qudratini to’plaguncha kerakmi yoki Karimov tarixda ikkinchi Otaturk yoki ikkinchi Vashington bo’lib qola oladimi?
Frederik Starr: Mintaqaga nazar tashlasangiz, Turkmanistonning birinchi prezidenti, hali ham hayot bo’lsa-da, Qozog’istonning birinchi prezidentiga atalgan an’ana va marosimlarni ko’rsa bo’ladi. Tojikiston ham shu yo’ldan ketmoqda. Qirg’izistonda Akayevga bunday hurmatni ko’rmadik hali. O’zbekistonning Karimov shaxsiga sig’inishga ehtiyoji yo’q. Uning o’zi ham bunday bo’lishini istamasdi. Hurmat bo’lishi kerak, albatta. 1-2 ta haykal qo’ysa bo’ladi, ammo berilib ketmaslik kerak.
O’zbekistonda ayrim jarayonlarning tez sur’atlarda bo’lmayotgani odatda tanqid qilinadi, ammo uning kuchi o’zgarishlarni qadamma-qadam, ehtiyotkorlik bilan amalga oshirishida, evolyutsion yondashuvida. Bu siyosat davom etadi, biroq evolyutsiya sur’ati tezlashadi, deb o’ylayman. Natijada o’tmishga munosabat yumshoqroq bo’ladi.
Endi Karimov haqida bir og’iz so’zlasam. U o’tmishdan juda ham yaxshi xabardor bo’lgan. 1-2 yil oldin Karimovning Samarqandda qilgan nutqini eslang. U O’rta Osiyoning asrlar oldingi oltin davri haqida gapirgan. Karimov Ibn Sino, Beruniy bizning merosimiz, degan edi. So’ng bir soniyalik sukutdan so’ng “bizning, ya’ni O’zbekistonning emas, hammamizning, umumiy merosimiz” deb aytdi. Zalda turli mamlakatlardan 300 tacha odam o’tirgan edi. Bu mintaqa darajasida fikrlash edi. Karimov shu yo’nalish bo’yicha ketayotgan edi. Ana endi yangi hukumat shu siyosatning ikkinchi bosqichi sifatida mintaqaviylikni targ’ib qilishi kerak, deb hisoblayman. So’nggi voqealarni buning isboti sifatida ko’rsa bo’ladi. Mushtarak qadriyatlar, mushtarak madaniyat hissi qaytadan tug’ilyapti, umumiy xavotirlar va muammolar, jumladan suv muammosi, ya’ni yolg’iz shu mintaqaga xos masalalar bilan kollektiv ravishda shug’ullanishga ehtiyoj bor – Rossiya, Xitoy yoki Amerika aralashuvisiz.
Odil Ruzaliev: Ko’pchilik Rustam Azimov Karimovdan keyin hokimiyatga keladi deb o’ylagan edi. Ammo buning o’rniga uni bosh vazirning birinchi o’rinbosari lavozimidan olishdi, so’ng yangi prezident Azimov faoliyatini tanqid qildi va buni mahalliy televideniye orqali ko’rsatishdi. Demak, Azimov yangi rahbarlar guruhidan joy olmabdi-da, shundaymi?
Frederik Starr: Rustam Azimovni 10 yildan oshiq vaqtdan beri taniyman. Avval Milliy bank, so’ng Moliya vazirligini boshqargan odam, ya’ni katta pul bilan ish qiladigan idoralarga rahbarlik qilgan odamning faoliyati tanqidsiz bo’lmaydi. Bunday holat nafaqat O’zbekistonda bo’ladi. O’zgarishlar bo’lishi tabiiy. Biz bugun bilmagan ayrim odamlar besh yildan so’ng siyosiy sahnada yuksalishi mumkin. Amerikani olaylik. Eski siyosatchilarning ayrimlarini hurmat qilgan holda ko’plab yangi arboblarning siyosiy sahnaga chiqayotganidan xursandman.
Odil Ruzaliev: AQSh va O’zbekistonda yangi rahbarlar keldi. Bu ikki mamlakat aloqalari istiqboli haqida gapirishga hali ertami?
Frederik Starr: Bu juda ham qiziqarli savol. Nazarimda, yana mintaqaviylik haqida gapirishimiz kerak. Qo’shma Shtatlar Markaziy Osiyo, Kavkaz yoki Ukraina siyosatini Rossiya orqali hal qilishi kerak deb hisoblamayman. AQSh Davlat departamenti va boshqa vazirliklariga yangi odamlar kelarkan, mintaqa bo’yicha siyosatni o’ylab ishlab chiqadi, shimoldagi qo’shnidan qanchalik katta bosim kelayotganini ko’radi.
Afg’onistonga katta mablag’ sarfladik, ko’plab askarlarimiz hayotini qurbon qildik, o’ylaymanki, Qo’shma Shtatlar bu mamlakatni shunchaki tashlab chiqib ketmaydi. Obama shunday qilmoqchi bo’ldi, lekin yangi ma’muriyat o’zgacha siyosat yuritadi, deb o’ylayman.
“C5+1” tashabbusi Markaziy Osiyoning o’zidan chiqqan edi va Jon Kerri uni amalga oshirdi. 2008-yilda Abdulaziz Komilov Vashingtonda elchilik qilgan mahal shu kabi tashabbusni ilk bor olg’a surgan edi. Bu gal esa Qozog’iston. Amerikadan chiqmagan g’oya.
Qo’shma Shtatlar Afg’onistonda ishni oxirigacha yetkazishi kerak, hozir chiqib ketish yaramaydi. Axir Koreyadan, Yaponiyadan, Germaniyadan, Tayvandan ishni chala qilib ketmaganmizku! Bu davlatlarning iqtisodiyotiga nazar tashlang hozir. Yuksalgan. Agar Afg’onistonda mas’uliyat bilan, diqqat bilan ish qilsak, butun Markaziy Osiyo va ayniqsa O’zbekiston uchun transport, savdo, sarmoyalar imkoniyatlari ochiladi.
Ijobiy imkoniyatlarni ko’ryapmiz, ammo salbiy ehtimollarga ham ko’z-quloq bo’lish kerak.
Odil Ruzaliev: Mirziyoyev rahbarligida O’zbekiston tashqi siyosati ko’proq Rossiya tomon qaraydi, deya ayta olasizmi? Masalan, Mirziyoyevning Yangi yil tabrigiga e’tibor bering. Karimov tabrik bilan chiqmasdi.
Frederik Starr: Ikki tomonlama bayonotlar yaxshi, ular ko’proq ramziy ma’noga ega. Bu bilan O’zbekiston Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqiga qo’shilib qolmaydi. Vaholanki, bu iqtisodiy ittifoq emas, ochiq so’zlaylik, bu siyosiy ittifoq. Shimol tarafdan bosim bor, O’zbekistonda bunga ijobiy qaraydiganlar ham bor. Biroq milliy va mintaqaviy suverenitetni himoya qilayotganlarning ovozi balandroq kelmoqda.
Odil Ruzaliev: O’zbekistonda bo’lganingizda Gulnora Karimova masalasi bilan qiziqdingizmi?
Frederik Starr: Bu masala hozir amaliy, moliyaviy va huquqiy tus oldi. Boshidan o’zi shunday bo’lishi kerak edi, hozir bo’lyapti ham. Bu mavzuni endi boshimizdan chiqarib, olg’a yurishimiz kerak.
Odil Ruzaliev: Lekin u hozir O’zbekistondami? Chunki kimdir uni xorijga chiqib ketdi, kimdir esa uy qamog’ida, deb aytyapti.
Frederik Starr: Yo’q, bilishimcha, o’ziga qarashli uyda yashayapti.
Odil Ruzaliev: Internet aloqasi yo’qdek.
Frederik Starr: Shunga o’xshayapti. Uy qamog’ining shartlaridan biri ham shu. Moliyaviy va huquqiy masalalar hal bo’lishi bilan u yana ozod fuqaro bo’ladi, deb o’ylayman. Bir vaqtlar uni o’z otasiga voris bo’ladi, degan xayollar bor edi. Hozir bu masalaga barham berildi. Vaholanki, O’zbekistonda hokimiyatning avloddan avlodga o’tmayotgani mintaqaga ijobiy ta’sir qiladi.