Bugun Qirg’izistonda milliy komissiya iyun oyida janubda yuz bergan qonli voqealar yuzasidan o’z xulosalari taqdim etgan.
"Hukumat va xavfsizlik tizimi epsizlik qildi"
Komissiya raisi Abdug’ani Erkebayevning bayon qilishicha, muvaqqat hukumat mamlakat janubida vaziyat qanchalik tahlikali va etnik nizolar xavfi kun sayin oshib borayotganiga ahamiyat qaratmagan va zarur choralar ko’rmagan.
“Afsuski, muvaqqat rahbarlar maxsus xizmatlar berayotgan ma’lumot va kelayotgan signallarga e’tibor bermagan”,- deydi Erkebayev.
“Shu bois bo’lib o’tgan voqealarda hukumatning aybi bor. Lekin asosiy ayb kuch organlarida. Milliy xavfsizlik xizmati Qirg’iziston rahbariyatini tahdid haqida ogohlantirgan, ammo zarur qarorlar qabul qilinmagan. Maxsus xizmatning vazifasi faqat ma’lumot berish emas, balki xavfni baratarf etish hamdir. Ular bu vazifani bajarmagan”,- deydi Erkebayev.
"Botirov, Bakiyevlarda edi gap"
Komissya xunrezliklar Jalol-Obodda boshlangan deya xulosa qilmoqda. Bunda asosan o’zbek yetakchisi va tadbirkor Qodirjon Botirov, uning tarafdorlari hamda 2010 yilning aprelida prezidentlikdan ag’darilgan Kurmanbek Bakiyevning oilasi va yaqinlari ayblanadi.
O’zbeklar Qirg’izistondan ajralib chiqmoqchi yoki avtonomiya talab qilmoqchi degan da’volar asossiz ekani aytilib, Jalol-Obodda Bakiyevning uylari yoqib yuborilganidan keyin boshlangan to’polon etnik to’qnashuvlarga aylangan deyiladi. Qodirjon Botirov tumanma-tuman yurib, o’zbeklarni qirg’izlarga qarshi qayraganlikda ayblanadi. Bu ishlar keskin tus olib, tezlikda O’shga ham o’tgan va Botirovning u yerdagi hamtovoqlari ham mitinglar tashkil qilib, hukumatga talablar qo’ya boshlagan, deyiladi xulosada. Komissiya nazarida o’zbeklar ikki narsaga urg’u bergan: o’zbek tili davlat tili bo’lishi kerak va davlat organlaridagi o’rinlarning 30 foizi bu elat vakillari uchun ajratilishi lozim.
Bu talablar ba’zi qirg’izlarni g’azablantirgan va bir necha joylarda to’polonlar, olishuvlar kuzatilgan. Bundan odamlarni vahima bosgan, turli mish-mishlar tarqala boshlagan. Masalan, o’zbeklar qirg’iz ayollarini zo’rlabdi degan.
“Bu gapni isbotlovchi biror dalil yo’q qo’limizda”, - deydi komissiya raisi.
“Xalqlarni ayblamang”
11 iyun kuniga borib, O’shga chetdan qirg’iz yoshlari yig’ila boshlagan, to’qnashuvlar, talon-taroj, tajovuz va qotilliklar boshlanib ketgan.
Abdug’ani Erkebayev fojiada biror millatni ayblash adolatdan emas deydi. Bu ma’lum bir shaxslarning mas’uliyatsiz xatti-harakati sabab vujudga kelgan holat, deydi u.
Ekstremist kuchlar, jinoiy to’dalar, qoradori
Komissiya raisi deydiki, Bakyevning o’g’li Maksim va ukasi Janish chet eldagi ektremist kuchlar bilan muzokaralar qilgani haqida isbot-dalil yetarli. Ular ham fojiaga katta hissa qo’shgan,shuningdek, jinoiy to’dalar, qoradori savdogarlari aralashgan.
Turli rasmiylar, mas’ul shaxslar bilan savol-javoblarga tayangan holda shuni aytish mumkinki, deydi Erkebayev, fojiada Rossiya va Amerika maxsus xizmatlarining ham qo’li bor .
Komissiya muvaqqat hukumatni ichki ishlar boshqaruvini “yaramas” odamlar qo’liga topshirganlikda aylbab tanqid qiladi. O’shda tinchlikni saqlash uchun kuchlar yetarli bo’lmagani, mavjud tizim ham zarur malaka va uquvga ega bo’lmagani qayd etiladi. Jinoiy to’dalar ulardan osongina foydalangani ta’kidlanadi.
Nechta ish ochildi, necha kishi, kimlar o’ldi?
Hozirgacha yig’ilgan ma’lumot shuki, qirg’indan keyin 426 jasad topilgan, ulardan 381 ning shaxsi aniq. 276 nafari o’zbeklar, 105 nafari esa qirg’iz. 2000 ga fuqaro va 200 harbiy jarohatlangan. Fojia O’sh va Jalol-Obodga jami 4 milliard so’mlik (taxminan 85 million dollar) zarar yetkazgan.
562 jinoiy ish ochilgan. 306 odam ushlangan. 271 fuqaro qamoqda. Ulardan 230 nafari o’zbek, 39 nafari qirg’iz va ikki nafari chet el fuqarosi.
Hukumat jim o’tirdi, qiynoqlarga ko'z yumdi, mahbuslar asosan o'zbeklar
Komissiyaning bildirishicha, rahbarlar O’sh va Jalol-Obodda nima bo’layotgani haqida rasmiy bayonotlar bermagani va aniq ma’lumotlar yetishmagani sabab ham omma orasida vahima va qo’rquv keng tarqalib, beqarorlikka hissa qo’shgan.
Abdug’ani Erkebayevning aytishicha, huquq-tartibot organlari tartibsizliklarda ayblanib qo’lga olingan shaxslarni qiynoqqa solgan. Mahbuslar asosan o’zbek ekani tan olinadi.
Komissiya raisining tasdiqlashicha, janubdagi fojiada ishtirok etganlardan biri Azimbek Beknazarovning o’g’li bo’lgan, shuningdek boshqa siyosatchilarning yaqinlari ham qatnashgani ma’lum.
Komissiya tavsiyasi
Komissiyaning Qirg’izistonning yangi rahbariyatiga tavsiyasi shuki, qirg'in paytida bosh vazir o'rinbosari bo'lgan Azimbek Beknazarov, janub uchun maxsus vakil Ismoil Isokov, Ichki ishlar vaziri Bolot Sherniyazov, xavfsizlik kuchlari boshlig'i Keneshbek Duishebayev, Bosh prokuror Boytemir Ibrayev hamda O’sh, Jalol-Obod viloyatlari va shaharlari hokimlari, qolaversa, Mayluu-Suu rasmiylarini javobgarlikka tortish kerak.
Ibrayev hozirda iste'foga chiqqan. Isokov va Bolot Sherniyazov parlamentga saylangan. Beknazarov va Duishebayev esa hamon o'sha lavozimlarda.
“Dunyoda bu singari fojialar yuz bergach, odamlar aybdor ekanini his etib, lavozimlarini o’zi xohlab bo’shatadi”,- deydi Abdug’ani Erkebayev, “Xohlamasa, undan majburan ketadi”.
Milliy komissiyaning yana bir tavsiyasi: hukumat elatlararo hamjihatlikni ta’minlash uchun qo’ldan kelgan barcha harakatlarni qilishi kerak.
Har bir fuqaro – teng huquqli fuqaro. Organlar buni unutmasin.
Davlat organlari, ayniqsa, huquq-tartibot xodimlari respublika aholisi qay elatlardan tashkil topganini yaxshilab uqib olishi kerak, deydi Erkebayev, har bir fuqaro - teng huquqli fuqaro.
“O’zbeklar mamlakatimiz iqtisodiyoti, ta’lim va madaniyat sohasida nufuzli o’ringa ega bo’lsa-da, markaziy va mahalliy hokimiyatda oz sonni tashkil etgan. Xususan, Ichki ishlar vazirligi, xavfsizlik organlari, sud va prokuratura, armiya va boshqa tizimlarda. Ularning bu sohalarda to’laqonli ishlashi uchun imkoniyat yaratilmagan va milliy siyosatda bu narsa nazarga olinmagan”,- deydi Abdug’ani Erkebayev.
Uning fikricha, agar Qirg’iziston rahbarlari 1990 yili janubda ro’y bergan xunrezliklardan saboq olganida 2010 yilgi fojianing oldini olish mumkin edi.
“Afsuski, hech kim tegishli xulosa chiqarib, bu muammolar bilan jiddiy shug’ullanmagan, jumladan, o’sha paytda turli amallarda o’tirgan va keyinroq hokimiyatga kelgan odamlar”, -deydi Erkebayev.
“2011 yil to’lerantlik yili bo’lsin”
2011 yilni tolerantlik va birdamlik yili deb e'lon qilish kerak, deya tavsiya qilmoqda bu komissiya. Hukumat qirg’iz-o’zbekni hamjihatlikda yashashga chorlovchi dastur bilan chiqishi lozim.
Bosh prokuratura esa aybsiz va qonunga xilof ravishda hibsga olingan fuqarolar ishini o’rganib, tergov qilishi, adolatni ta’minlashi kerak.
Qirg’inda ishlatilgan qurol-aslaha, bronetexnika va boshqa vositalar qayerdan va kim orqali kelganini aniqlash, javobgarlarni topish kerak, deydi Erkebayev.
“Chetdan kelayotgan yordam qayerda?”
Yana bir nozik masala, respublikaga chet eldan kelayotgan yordamning qanday taqsimlanayotganini qayta ko’rib chiqib, aniq hisob-kitob qilish darkor.
Milliy Komissiya nazarida O’zbekiston prezidenti Islom Karimov qo’shni davlatlardagi etnik fojiaga bosiqlik bilan javob bergan. O’zbekistonning qochqinlarga bergan yordami tahsinga sazovor, deydi Erkebayev.
Qirg'inni xalqaro komissiya ham tekshirmoqda. Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti qoshida tuzilgan bu hay'at o'z hisobotini yaqin kunlarda e'lon qiladi. Bu komissiya o'zbek huquq himoyachilari bilan ishlayotgani ma'lum.
