2007-yildan beri faoliyat yuritayotgan “Paxta kampaniyasi” (Cotton Campaign) xalqaro koalitsiya bo’lib, inson huquqlari tashkilotlari, kasaba uyushmalari, sarmoyadorlar va bizneslardan tashkil topgan. Asosiy maqsadi – O’zbekistonda majburiy mehnatga chek qo’yish, xususan paxta sohasida bolalar va kattalarning ekspluatatsiya qilinishiga barham berish.
Ochiq jamiyat jamg’armasi homiylik qiladigan koalitsiya nazarida o’tgan yillar ichida respublikada bu muammoga qarshi bir necha qadamlar tashlandi, jumladan 2008-yildan beri bolalar mehnati taqiqlangan. Bu qonun natijasida hozirda paxtazorlarda kamroq bola ishlatiladi, biroq katta yoshdagilarni terimga majburan jalb etish hollari hamon keng tarqalgan.
BMT qoshidagi Xalqaro mehnat tashkiloti bugun Toshkentda o’z vakolatxonasiga ega va hukumat bilan hamkorlikda ishlamoqda.
AQSh va Yevropa Ittifoqi O’zbekiston paxtasi ekspluatatsiya evaziga yetishtiriladi deya tanqid qilib keladi. Vashington respublikani bu boradagi maxsus qora ro’yxatga qo’shgan. Biroq unga nisbatan biror jazo chorasi ko’rishni ma’qul topmagan.
Inson huquqlari tashkilotlariga ko’ra esa siyosiy bosimsiz bu muammoni hal etish mumkin emas.
Yaqinda Vashingtonda “Paxta kampaniyasi” o’zining yillik anjumaniga yig’ilganida unda o’zbekistonlik faollar ham ishtirok etdi.
Umida Niyozova O’zbek-Germaniya inson huquqlari forumini (Uzbek-German Forum for Human Rights) boshqarib, majburiy mehnat hollarini kuzatuvchi tarmoqqa rahbarlik qiladi. (Suhbat to'liq holda quyida)
Ko’plab o’zbekistonliklar uchun paxtani majburan terish u qadar katta muammo emas, milliy boylik - oq oltin shunday yig’ib olinishga arziydi, deyishadi.
Aslida bu masala qanchalik chuqur va ahamiyatli?
O’zbekistonda vaziyat shu qadar murakkabki, bu muammo haqiqatan ham ba’zilar uchun real muammo emasdek tuyuladi, deydi Umida Niyozova. Paxta terimiga chiqishga majbur odamlarning dardiga quloq solish kerak. Kim o'zi xohlamagan tarzda ishlashga tayyor? Qonun majburiy mehnatni taqiqlaydi. Uni buzish jinoyat, deydi suhbatdosh.
O’zbekiston paxta yetishtiradigan yagona davlat emas, deydi Niyozova, biroq mamlakatda hosilni paxtaga aloqasi yo’q odamlar terishi chuqur ildiz otgan odat. Siyosat, yondashuv mutlaq o’zgarishi kerak, deydi faol.
Amerika bu muammoni qanchalik qoralamasin, uning yechimi O’zbekistonning o’zida deb qayd etadi. Bu ichki masala, tashqi dunyo uni hal eta olmaydi, ortiqcha bosim ham ish bermaydi degan fikr shakllangan.
Umida Niyozova tahlilicha esa Toshkent boshqa masalalar singari bu borada ham bosim ko’rsatilsagina biror chora ko’rishi mumkin.
Paxta o’zbek xalqi madaniyati va mentalitetining ajralmas qismiga aylanib ketgan, u bilan bog’liq muammolardan qutulish uchun ong va qarashlarni tubdan o’zgartirish kerak degan fikrga Umida Niyozova shunday munosabat bildiradi: mentalitetni ro’kach qilish haqiqatga ko’z yumishdir, gap bu yerda erkinlik cheklanganida.
O’zbekiston hukumati Umida Niyozova yuritayotgan tashkilot va u bilan hamkorlik qilayotgan boshqa organlarni, xususan “Paxta kampaniyasi”ni davlatga tuhmat qilib, chet el grantlari evaziga respublikani yomonotliq qilayotganlikda, xorijdan turib ichki vaziyatga aralashayotganlikda ayblaydi.
Faollar esa hukumatni fuqaro jamiyati nima ekanini tushunmay, huquq va adolat talabi har bir jamiyat taraqqiyotini belgilaydigan omil ekanini tan olmayotganlikda tanqid qiladi. Biror jamg’armadan grant olish, bu mablag’ evaziga biror muammo yechimi yo’lida kurashish jinoyat yoki qora ish emas, deydi ular, aksincha bu qattiq mehnat, tajriba va bilim talab qiladi.
Umida Niyozova yana bir narsaga urg’u beradi: O’zbekistonda hukmron mas’uliyatsiz tuzum tanqidchilarga la’nat toshini otavermay o’z qilmishlari uchun ham javob berishni o’rgansin. Grant olganlar uning hisobotini beradi, xalqning haqqini yeb o’tirgan mansabdorlar kimga qanday hisobot berayapti?
