O’sh va Jalolobodda bugun yuzlab jasadlarni qora yerga qo’yayotgan, ko’zlari o’yilgan, mayda-mayda qilingan murdalarning egasi kim ekan deya yum-yum yig’layotgan o’zbeklar bilan gaplashsangiz, ular qirg’izlarni yoppasiga qirg’inda - “genotsid” da ayblaydi.
Bu kabi fikrlar nafaqat mojaro o’chog’ida balki qo’shni davlatlar va dunyo bo’ylab quloqqa chalinmoqda. Hududni tekshira boshlagan Qizil Xoch Xalqaro Qo’mitasi nazarida talofat ko’lami juda katta.
“Genotsid” jahon bo’ylab ehtiyotkorlik bilan tilga olinadigan so’z. Genotsid grekcha “genos” so’zidan olingan bo’lib, urug’ yoki qabila degan ma’noni beradi. So’zning ikkinchi qismi lotincha “caedere”, ya’ni “o’ldiraman” demakdir. Xalqaro siyosiy va yuridik lug’atlarga ko’ra, genotsid – irqiy, milliy yoki boshqa bahonalar bilan aholining muayyan guruhini qirib tashlash.
BMT Bosh kotibining Genotsidning oldini olish bo’yicha maxsus maslahatchisi Frensis Deng (Francis Deng) Qirg’izistondagi xunrezlikliklardan qattiq xavotirda. Insonlarni etnik kelib chiqishiga qarab o’ldirish eng og’ir jinoyatdir, deydi u.
”Bu holda asosan bir guruh, ya’ni o’zbeklar, nishonga olinmoqda. Bu, mening nazarimda, oldi olinmagan taqdirda genotsidga yetaklashi mumkin bo’lgan hol. Biz hozirgi holatni genotsid deb atayotganimiz yo’q. Lekin yuridik jihatdan genotsid deb ta’riflanishi mumkin bo’lgan holni ko’rganimizda, kech bo’lgan bo’ladi”.
Hozir eng muhim vazifa, deydi BMT rasmiysi, mana shu nishonga olinayotgan guruhni himoya qilish. Bu bilan balki genotsidning oldi olingan bo’ladi. Diqqatni fuqaro himoyasiga qaratish kerak.
Bu esa davlatning oliy burchi, deya tushuntiradi Frensis Deng. Agar u bunga qodir bo’lmasa, xuddi hozir Qirg’izistonda ko’rib turganimizdek, unda xalqaro hamjamiyat yordamga kelishi kerak.
"Dunyo ahli nazarida hozir Qirg’izistonda aynan o’zbeklar nishonga olinmoqda. Buni darhol to’xtatish kerak. Ularning mol-mulki, turmush-tirikchiligi himoya ostiga olinishi zarur. 2005 yilda qabul qilingan xalqaro hujjatga ko’ra, biz ularning xavfsizligini ta’minlash vakolatiga egamiz”.
Aks holda insoniyatga qarshi jinoyatlar sodir etilayotgan va xalqaro hamjamiyat bunga ko’z yumayotgan bo’ladi. Har bir elatni qirg’indan asrash dunyo ahli uchun ham huquq, ham burch.
”Himoya vositalari joriy etilgach, etnik kelishmovchiliklar ortidagi sabablar va hamjihatlikka erishish uchun nima qilmoq kerakligi haqida gaplashish, uzoq muddatni ko’zlab harakat qilish kerak bo’ladi”.
Jabrdiydalarga yordamni oshirish va davlat tizimini mustahkamlash bilan vaziyatni biroz yaxshilash mumkin, deydi BMT rasmiysi. Lekin genotsidga yetaklaydigan omillarga loqayd bo’lmaslik kerak. Turli elatlar birga yashaydigan jamiyatda fuqaro etnik jihatdan kim bo’lishidan qat’iy nazar teng siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo’lishi kerak. Etnik tengsizlik, diskriminatsiya, yakkalash, bosim, huquq va erkinlikdan ayirish va davlat boshqaruvining zaifligi genotsid singari o’ta qabih jinoyatlarga olib boradi.
BMT Bosh kotibining Genotsidning oldini olish va fuqaro himoyasini ta’minlash bo’yicha maxsus maslahatchisi shu tariqa Qirg’iziston hukumatini ogohlikka va o’z mas’uliyatini unutmaslikka, o’z fuqarolari taqdiriga ko’z yummaslikka va o’z vakolatlarini suiste’mol qilmaslikka chaqirmoqda.
”Qayd etaman, o’zbeklarga qarshi amalga oshirilgan jinoyatlarni tekshirish, javobgar shaxslarni jazolash bu davlatning burchi. Xalq bir-biri bilan kelisha olishi, ahil yashashi uchun zamin yaratilishi kerak. Xalqaro hamjamiyatning roli esa zaif hukumatga ko’maklashish, gumanitar yordamni oshirish va qochqinlar najot so’rayotgan qo’shni davlatlar bilan ishlash, ularni qo’llab-quvvatlash”.
Mabobo, deya ta’kidlaydi BMT rasmiysi, Qirg’iziston hukumati bu jinoyatlar ustidan tergovni eplay olmasa, unda bu ishni xalqaro tashkilotlar, jumladan BMTning tegishli organlari o’z zimmasiga oladi. Bu muassasalar ham o’z burch va vazifalariga ega. “Hammamiz hamkorlikda choralar ko’ra boshlaganmiz. Tinchlik, xavfsizlikka erishamiz degan umiddamiz”, - deydi Frensis Deng.
Qirg’izistonning 400 mingga yaqin fuqarosi qatliomdan qochib, panoh izlar ekan, Bishkekda o’tirgan rahbarlarga bir tomchi ham ishonch qolmagan. Hukumat ular nazarida yovuz va vahshiy bir kuchga aylangan. Nazoratni xalqaro hamhamiyat o’z qo’liga olmasa, deydi o’zbeklar, ko’chalarda qon oqishda davom etaveradi.
