Oktabr oyi ham Xitoy-Qirgʼiziston-Oʼzbekiston temir yoʼlida vaʼda qilingan qurilish ishlari boshlanmay qoldi: uzoq muddatli, koʼp milliard dollarlik mega-loyiha, optimistlar aytishicha, Sharq-Gʼarb savdosini oʼzgartirib, Xitoy va Yevropa oʼrtasidagi yetkazib berish vaqtini bir haftagacha qisqartirishi mumkin.
Аmmo oʼtgan oy Qirgʼizistonda boshqa muhim oʼzgarishlar sodir boʼldi va ularning aksariyati u yoki bu tarzda Xitoy bilan bogʼliq edi.
Poytaxt Bishkekdan uncha uzoq boʼlmagan Lenin qishlogʼida "Manas" savdo-logistika shaharchasi qurilishi boshlanishi eng diqqatga sazovor va, ehtimol, sirli voqea boʼldi.
Savdo markazi loyihasi loyihani amalga oshirish uchun masʼul boʼlgan "Hunan Construction Investment Group" (HCIG) tomonidan nazorat qilinadi, uning birinchi bosqichi 700 million dollarga tushadi va umumiy qiymati 4 milliard dollarga yetadi.
700 gektar maydonda joylashgan ushbu loyihada saqlash, logistika, sotuv va savdo zonalari boʼladi. Ushbu loyihaning kelajakdagi temir yoʼl bilan aloqasi bormi? Ha, albatta, deyishadi qirgʼiz rasmiylari.
Bundan tashqari, hech kim hali buni qanday amalga oshirish kerakligini aniq tushuntirmagan va uchta ishtirokchi davlat tomonidan kelishilgan yoʼl Lenin qishlogʼi yaqinidan oʼtishi ham kutilmayapti, buning oʼrniga chuqur togʼli hudud orqali eng qisqa yoʼlni tanlash kerak. Аslida Lenin Qozogʼiston bilan chegarada, Qirgʼizistonning mavjud shimoliy yoʼnalishdagi temir yoʼliga yaqin joyda joylashgan.
Buni ham ko'ring Qirg'iziston Xitoy va O'zbekiston bilan temir yo'l baribir quriladi degan umidda17-oktyabr kuni boʼlib oʼtgan marosimda soʼzga chiqqan Xitoyning Qirgʼizistondagi elchisi Dyu Deven Qirgʼizistonni "nafaqat Markaziy Osiyo, balki butun Osiyo va Yevropa uchun muhim boʼlgan bogʼlovchi davlat" sifatida yuqori baholadi.
Dyuning aytishicha, savdo markazi temir yoʼl uchun "alohida ahamiyatga ega" va unga "yaxshi bozorlar, omborlar va logistika markazlari" kerak boʼladi.
Kelajakdagi xabni rejalashtirish 2023-yil 8-dekabrda Qirgʼiziston hukumati Qirgʼiziston-Xitoy investitsiya xoldingi (QXIX) kompaniyasi bilan "Yevrosiyo savdo-logistika kompleksi"ni qurish boʼyicha shartnoma imzolaganidan boshlangan.
Rebrendingga qaramay, Qirgʼiziston hukumati loyihada atigi 49 foiz ulushga ega boʼladi, qolgan qismini esa QXIX oladi. Xitoyliklar asos solgan QXIX kompaniyasi 700 million dollarlik investitsiyalarning 482 million dollariga javobgar boʼladi.
Qurilish Xitoyning "Hunan Construction Investment Group" kompaniyasi bilan tuzilgan.
Raqobatga ahamiyat bermang
Poydevor qoʼyish marosimida soʼzga chiqqan Bosh vazir Аqilbek Japarov (prezident Sadir Japarovga aloqasi yoʼq - tahr.) logistika markazini "yirik dengiz portiga oʼxshatish mumkinligini" aytdi.
"Dunyodagi hamma Xitoy bilan savdo qilishni xohlaydi, chunki dunyo yalpi ichki mahsuloti hajmiga qarasangiz, Xitoy uning 26 foizigacha ishlab chiqaradi. Umid qilamizki, bu bizga dengiz yoʼnalishlariga kirish va dunyoning istalgan mamlakati bilan savdo qilish imkonini beradi, – dedi Japarov. – Bu bizning qishloq xoʼjaligimiz, ishlab chiqarish, togʼ-konь sanoati va yangi texnologiyalarning kirib kelishi uchun ajoyib sharoit yaratadi".
Аyni paytda Markaziy Osiyoning eng yirik va eng rivojlangan "quruqlik porti" – Xitoy-Qozogʼiston chegarasidagi Xorgosdir.
Xorgos Sharq-Gʼarb poyezd qatnovining muhim boʼgʼini boʼlib, tovarlar hali ham asosan Rossiya orqali Yevropaga yetib boradi.
Ukraina urushi va shunga muvofiq sanksiyalar baʼzi yuk tashuvchilarni Rossiya yoʼnalishidan uzoqlashtirdi.
Bu Transkaspiy xalqaro transport yoʼnalishi (TXTY) uchun katta ragʼbat boʼldi. Qozogʼiston orqali oʼtadigan bu yoʼnalishda neftga boy mamlakatning Kaspiy dengizi portlari Kavkaz orqali Yevropaga boradigan tovarlar uchun oʼtish nuqtasi vazifasini bajarmoqda.
Agar TXTY Rossiyani chetlab oʼtsa, Xitoy-Qirgʼiziston-Oʼzbekiston temir yoʼli ham Qozogʼistonni chetlab oʼtishi mumkin. Bu yoʼl Turkmaniston va Erondagi mavjud temir yoʼllarga ulanib, Turkiya orqali Yaqin Sharq va Yevropa bozorlariga chiqish imkonini beradi. Ilgari Rossiya bu loyihaga toʼsiq sifatida qaralgan.
Biroq joriy yil boshida chop etilgan Tashqi siyosat tadqiqotlari instituti maqolasida taʼkidlanganidek, Moskvaning bunday tashabbuslarga qarshilik koʼrsatish imkoniyati Ukraina urushi tufayli cheklangan.
Muallif Feliks K. Chang yozishicha, bu "Pekinga Markaziy Osiyo savdo oqimlarini qayta shakllantirishda erkinroq harakat qilish imkonini berdi."
Buni ham ko'ring Kelajak Transkaspiy hamkorlikda, deydi Markaziy Osiyo, Kavkaz va AQSh diplomatlariShunday boʼlsa-da, uch davlat temir yoʼli Xitoyning mintaqada amalga oshirgan barcha loyihalariga, jumladan, qurilishi atigi ikki yil davom etgan Turkmanistonga yetib boradigan 1800 kilometrlik Markaziy Osiyo–Xitoy gaz quvuriga raqobatlasha oladi.
Hech bir kuzatuvchi temir yoʼl qurilishining bu qadar sekin suratda borishini kutmagan boʼlardi.
Yoʼlning 260 kilometrlik Qirgʼiziston qismi bir qator baland koʼpriklar va tunnellar qurilishini talab qilgani sababli, Bosh vazir Japarovning toʼrt-besh yil ichida qurib bitkazilishi haqidagi optimistik fikriga juda kam kishi qoʼshiladi.
Maxsus iqtisodiy zonalar, birlashing!
Qirgʼiziston hukumatining soʼnggi hisob-kitoblariga koʼra, ushbu yoʼl uchun ajratilgan minimal 5 milliard dollarlik (hozirgi bahoda 8 milliard dollar) moliyaviy majburiyatning yarmidan koʼprogʼini Xitoy oʼz zimmasiga olganini hisobga olsak, agar geosiyosiy vaziyat yana oʼzgarsa, Pekin loyihadan voz kechishi mumkinmi?
Hozircha bunga ishonish qiyin.
Bosh vazir Japarovning temir yoʼl haqidagi soʼnggi bayonotida aytilishicha, Prezident Japarov 22-24 oktyabr kunlari Rossiyaning Qozon shahrida boʼlib oʼtgan BRIKS sammiti doirasida Xitoy rahbari Si Zinpin bilan loyiha boʼyicha muzokaralar oʼtkazgan.
U qurilish noyabr oyida boshlanishi kutilayotganini qoʼshimcha qildi – bu Qirgʼiziston prezidenti may oyida bashorat qilgan muddatdan bir oy keyindir. Qirgʼiziston bosh vaziri bu fikrlarni ish safari chogʼida bildirdi.
Uning chiqishlaridan biri Norin shahrida Xitoy kompaniyasi tomonidan qurilayotgan turar-joy majmuasining poydevorini qoʼyish marosimida boʼldi.
Sanoat parki Norin maxsus iqtisodiy zonasi (MIZ) va Shinjondagi Qashqar shahridagi ancha yirik MIZ oʼrtasidagi uzoq muddatli, ammo faollashayotgan hamkorlikdan foyda koʼrmoqda.
Bosh vazir Japarov mart oyida, ikki tomon har bir davlatdagi omborlardan birgalikda foydalanishni oʼz ichiga olgan kelishuvlarga erishganidan taxminan uch oy oʼtib, Qashqar MIZga tashrif buyurdi.
Norinda qurilayotgan toʼrtta zavodning asosiy qismini avtomobil yigʼish zavodi tashkil etadi, qolgan uchtasida esa LED lampalar, hojatxona qogʼozi va qishloq xoʼjaligi texnologiyalari ishlab chiqariladi.
Toʼrt yildan sal koʼproq vaqt oldin Norin viloyati Xitoyning yirik investitsiya rejalari barbod boʼlishiga guvoh boʼlganini tasavvur qilish qiyin. Oʼshanda mahalliy tartibsizliklar Chuyda qurilayotganidan koʼra kamtarroq logistika markazi rejalarini barbod qilgan edi.
Аmmo bugungi kunda Qirgʼiziston hukumati va xitoylik sarmoyadorlar oʼzlariga koʼproq ishonmoqda.