O'zbekistondagi saylov kampaniyasini AQShdan kuzatayotgan arboblar nazarida 24-oktabr kuni o'tadigan tadbirda respublikaning bugungi rahbari Shavkat Mirziyoyev "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan Alisher Qodirov, Xalq demokratik partiyasidan Maqsuda Vorisova, "Adolat" sotsial-demokratik partiyasidan Bahrom Abduhalimov va Ekologik partiyadan Narzullo Oblomurodovdan bir necha karra ustun kelib, g'alaba qozonishi muqarrar. Ammo, deydi "Amerika Ovozi" bilan gaplashgan ekspertlar, natijani oldindan bilish O'zbekistonga qiziqishni aslo pasaytirmaydi.
Qo'shni Afg'onistonda Tolibon o'z hokimiyatini mustahkamlash harakatida va G'arb bilan muzokarada. O'zbekiston Tolibon bilan yaqin aloqada. Toshkent o'z mintaqaviy rolini oshirish, ayni damdagi qiyinchiliklarga qaramay Markaziy va Janubiy Osiyoni iqtisodiy jihatdan bog'lash payida. O'zbekiston Afg'oniston va Pokiston orqali dengizga chiqmoqchi, jahon bozoriga yangi yo'llar ochmoqchi. Amerika bu maqsadlarni azaldan olqishlab keladi.
Vashington va Toshkent orasida diplomatiya avjida. Shu oyning o'zida AQSh Davlat kotibi o'rinbosari Uendi Sherman, Kongressdan sakkiz qonunchi va qator rasmiylar O'zbekistonga borib keldi.
Prezident Mirziyoyev va Oliy Majlis a'zolari, shuningdek, Tashqi ishlar vazirligi va boshqa idoralardagi muloqotlarda asosan Afg'onistondagi vaziyat, turli yo'nalishlarda hamkorlik hamda O'zbekistondagi islohotlar darajasi muhokama qilingan.
Sherman O'zbekiston hukumatini ijobiy o'zgarishlar to'lqinini to'xtatmaslikka undagan. Erkinlikni kengaytirish, oshkoralik va sistematik islohotlar tomon kattaroq qadamlar tashlashga chaqirgan. Kongress a'zolari ham shunday umid va istaklar haqida gapirgan.
AQSh poytaxtidagi yetakchi aql markazlaridan biri - Xalqaro tinchlik uchun Karnegi jamg'armasi qoshida izlanuvchi Pol Stronski oldin Davlat departamenti va Oq uyda Markaziy Osiyo masalalari bilan shug'ullangan.
"Mirziyoyev shubhasiz yutadi, juda yuqori foizda", - deydi u. "O'zbekistonda fuqaro rahbarlikka undan boshqa loyiq insonni ko'rmayotgani ayon. Muxolifat yo'q", - deydi Stronski.
Uning nazarida prezidentlikka nomzod yana to'rt kishi soyada qolib ketayapti. Ularning amaldagi rahbar bilan bellashishi amri mahol, deya ta'kidlaydi u.
2000-yillar boshida AQShning O'zbekistondagi elchisi bo'lgan Jon Herbst hozirda Atlantika kengashida yetakchi mutaxassis. Bu kengash ham xalqaro masalalar bo'yicha aql markazi. Stronski singari Herbst ham aslida saylovlar emas, undan keyin nima bo'lishi muhimroq, degan fikrda.
“Vashington O'zbekistonda o'tgan besh yilda qanday ijobiy o'zgarishlar bo'lganidan ruhlangan, ahamiyat ham shunga yarasha", - deydi Herbst.
Mirziyoyev ikkinchi muddatdan keyin, konstitutsiyaga binoan, o'rnini bo'shatadimi yoki bosh qomusni o'zgartirib, hokimiyatda qoladimi? Yoki joyini boshqaga berib, o'zi "davlat otasi" roliga kirishadimi? Stronski mana shunday savolllarni o'rtaga tashlaydi.
“Taxminim shuki, ikkinchi yo'ldan boradi. Mirziyoyevning bu saylovdan keyin qanday siyosat yuritishi va ikkinchi muddatdan keyin nima qilishiga qarab, u boshlagan islohotlar yo real ochilish yo avtoritar modernizatsiya bo'lganini bilib olamiz", - deydi Stronski.
"Tizimda korrupsiya nihoyatda chuqur ildiz otgan. Odamlar o'zgargani bilan boshqaruvdagi tub muammolar o'sha-o'sha".
Saylov oldidan Toshkentga AQShdan ketma-ket siyosiy tashriflar, deydi Stronski va Herbst, aloqalarni mustahkamlash uchun Vashingtondan jiddiy signal.
Herbst deydiki, Bayden ma'muriyati uchun O'zbekiston bilan yaqindan ishlash nihoyatda muhim, chunki mintaqadagi va Afg'onistondagi chigalliklarni Toshkentsiz hal etish qiyin.
O'zbekiston Afg'onistonning katta qismini energiya bilan ta'minlaydi. Qish yaqin, Afg'oniston esa yanada qashshoqlashgan. Qarzlar oshib bormoqda, xorijdan moliya uzilgan. G'arb va O'zbekiston gumanitar vaziyatni nazorat qilish uchun ham birga ishlashi lozim. Mutaxassislar fikricha, Toshkent Tolibonni to'g'ri yo'lga solishda hissa qo'sha oladi.
Jon Herbst O'zbekistonda bu safargi saylovlar oldingilaridan sal bo'lsa ham erkinroq, adolatliroq, ochiqroz bo'ladi, degan umidda.
"Qanchalik bochqacha bo'ladi, ko'ramiz... Ochiqlik borligi sezilmoqda, ammo eskicha ishlashda davom etayotgan organlarni o'zgartirish oson emas. Hozirgacha erishilgan yutuqlarni avaylash kerak. Oldinda uzoq, murakkab yo'l".
Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkilotining Demokratik institutlar va inson huquqlari byurosi saylovoldi jarayonlarni kuzatar ekan, kampaniya ayrim jihatdan qizg'in, lekin nomzodlar orasida raqobat va yuzma-yuz munozara yo'q, deya xulosa qilmoqda.
“Toshkent Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti roliga jiddiy qaraydi, biroq tashkilot saylovni qanday baholaydi, kutamiz. Hozirdan qo'l siltamasligimiz kerak", - deydi Herbst.
Herbst uzoq davr mobaynida O'zbekistonni o'taketgan avtoritar tuzum deya ta'riflab kelgan.
"Hozir unday demayman. Ammo o'taketgan avtoritar tuzumlardan ildizi chuqur idoralar va organlar qoladi. Ular bir pasda o'zgarmaydi. Yangilanish juda sekin, odamlar esa kutib charchagan", - deydi u.
Herbst uchun O'zbekistonda yangi partiyalar va umuman, muxolifat yo'qligi ko'proq texnik masala. Adliya vazirligi ikki partiyani talablarni qondirmadi, deya ro'yxatdan o'tkazmagan.
“Odamlar umidsizlanishi tabiiy, tushunaman. Aytganimdek, avtoritar sistemalarga xos manzara, ammo bu partiyalar ham qonuniy talablarni qondira olmagan bo'lishi mumkin".
Saylov yilida registratsiya uchun topshirgan siyosiy guruhlar tan olinganida O'zbekiston real islohotlar yo'lidan ketayotganini namoyish etgan bo'lar edi, deydi norozi tomonlar.
Nyu-Yorkda asoslangan "Human Rights Watch" inson huquqlari tashkiloti Vashingtonni Mirziyoyevning ikkinchi muddatida Toshkentdan konkret qadamlar kutishga chaqirmoqda. Buning uchun zamin hozirlash zarur, deydi Hyu Uilliamson, tashkilotning Markaziy Osiyo va Yevropa bo'yicha direktori.
“Ayrim muhim islohotlarga, xususan inson huquqlari sohasidagi o'zgarishlarga qaramay O'zbekistonda hamon o'ta avtoritar sistema hukmron. Saylovda muxolifat qatnashishi, mustaqil nomzodlar ishtirok etishi uchun yo'l berilmadi. Buning ustiga matbuot erkinligida ham oqsashlar bor", - deydi Uilyamson.
"Hukumat balki yangi partiyalar siyosiy maydonga kirishi uchun harakat qilishi kerak edi, ammo bunday ish tutganida, ro'yxatdan o'tganlar hukumatning odamlari degan bo'lishardi", - deydi Herbst.
Sobiq elchi nazarida O'zbekistonda hozir yangi ovozlar va yangicha fikrlaydiganlar har doimgidan ham ko'p va ko'payaverishi kerak. Hukumat buning uchun yo'lni to'smasligi lozim, deydi arbob.
"O'zbekistonda repressiya to'xtagan demayapman, lekin ovozlar oldingidek bo'g'ilmayapti va bu katta o'zgarish".
Herbst sabr-qanoatga undaydi: “O'zbekiston bir kunda demokratiyaga aylanishi kerak edi deb kutganlar yoki shuni xohlaganlar bu mamlakatni bilmaydi va dunyo ishlarini ham tushunmaydi".
Uilyamson deydiki, O'zbekistonning o'zi buyuk maqsadlar xususida bong urib kelmoqda, jumladan huquq va adolat, turmush darajasini ko'tarish, xalqaro me'yorlarga javob bera olish va boshqa marralar.
“Bu maqsadlarga erishish uchun O'zbekiston yakkahokimlikdan voz kechishi kerak, - deydi Uilyamson. - AQSh esa xalq uchun sharoitni yaxshilash va uning huquqlari toptalmasligini ta'minlash uchun madad ko'rsatishi lozim".
Vashington saylovdan keyin ham Mirziyoyevni quvvatlashda davom etadimi?
Herbst deydiki, Bayden ma'muriyati O'zbekistonning qonuniy saylangan rahbari bilan ishlaydi.
"O'zbekiston zulmat tomon yo'nalmagan yoki orqaga ketmayapti, Amerika nazarida. Shunday ekan, biz bu davlat rahbariyati bilan hamkorlik qilamiz. Qolaversa, ko'plab masalalar yechimida Toshkentning roli muhim",- deydi Herbst.
Uning tahlilicha, Amerika Afg'onistondan chiqqani bilan Markaziy Osiyodagi manfaatlarni unutmaydi va chetga surmaydi. "O'zbekiston va Markaziy Osiyodagi boshqa davlatlar bilan hamkorlik hamon ulkan ahamiyat kasb etadi".
Shu kunlarda O'zbekistonga borib kelgan Kongress a'zolari ham shuni qayd etadi. Respublikachilar ham, demokratlar ham O'zbekiston bilan serqirra sheriklik tarafdori. Ular buni saylov oldidan ko'rsatib qo'ymoqda, chunki saylovdan keyin amaliy ishlar qilinishi kerak.
Facebook Forum