G’arbda Markaziy Osiyo rahbarlari haqida gap ketganida, avtoritar, diktatura, zolim, huquqbuzar, shuningdek yulg’ich liderlar degan so’zlar tilga olinadi. Tez-tez beriladigan savollardan biri esa O’zbekiston va Qozog’istonning 70 dan oshgan prezidentlari haqida: Ulardan keyin nima bo’ladi? Amerikalik olim Erik Makglinchi (Eric McGlinchey) o’zining yangi kitobida regiondagi siyosat va ijtimoiy hayotni tahlil qiladi. Yaqin tarix, islomiy uyg’onish va hokimiyat uchun kurash singari masalalar haqida yozadi.
O’zgarishlar bo’lishi va ular oson kechmasligi aniq. Uzoq yillar temir panja ostida yashagan jamiyatlarda hukmdor vafot etgach yoki boshqa biror sabab bilan hokimiyatdan ketgach, o’ziga xos beqarorlik, mavhumlik vujudga keladi.
Turkmanistonda 2006-yilda Saparmurod Niyozov hayotdan ko’z yumganida, soyada turgan arboblardan biri, Qurbonguli Berdimuhammedov muvaqqat rahbarlikka keldi. Nomiga saylov o’tkazildi va u 95 foizdan oshiq ovoz bilan demokratik prezident deb e’lon qilindi. Siyosiy-ijtimoiy o’zgarishlar bo’ldi, lekin tuzum u qadar yangilanmadi. Ko’plab turkmanlarning aytishicha, o’tish davri deyarli sezilmadi.
Siyosiy dinamikani o’rganib kelayotgan ko’plab mahalliy va xorijiy ekspertlar taxminicha, O’zbekiston va Qozog’istonda ham shu ssenariy takrorlanishi mumkin. Islom Karimov va Nursulton Nazarboyev o’rniga kim kelishi haqida, tabiiyki, hozir og’iz ochmaydi, ammo ko’z ostiga olib qo’ygan shaxslar bo’lsa ajabmas. Balki bu shaxslarning o’zi hali bu haqda bilmaydi. Konstitutsiya prezident qanday yangilanishi haqida tegishli bandlarga ega. O’zbekistonda Senat raisi muvaqqat rahbar etib tayinlanadi va uch oy ichida prezident saylovlari bo’lib o’tadi.
Qirg’iziston, deydi u, juda kichik sonli siyosiy elitaga ega. Shu bois hokimiyatni ag’darish, hukmron doira vakillarini o’z tomoniga og’dirish oson. Mayda partiyalar ko’p, koalitsiya shaklida harakat qilganida ham ularni “sotib olish” qiyin emas. Chunki liderlar ko’p hollarda “sotiladi”. Siyosiy o’yinlar o’ynash oson.
O’zbekiston va Qozog’istonda esa boshqaruvdagi partiyalar juda katta va ular tamoman bo’ysundirilgan. Siyosiy erkinlik yo’q. Ularning orasidan kimdir chiqib, prezident bilan bellasha olmaydi. Chunki, atrofda sotiladigan odam yo’q. Xohlaganlar ham bundan qo’rqadi.
Qozog’iston, deydi Erik Makglinchi, iqtisodiy jihatdan ancha oyoqqa turib olgani, aholining eng zarur talablari qondirilgani sabab Nursulton Nazarboyev eng ma’qul lider sifatida ko’riladi. Undan ham yaxshiroq hayot va’da qilayotganlarning esa tarafdorlari juda oz. Respublikada Nazarboyev umrbod lider bo'lib qolishi lozim degan fikr keng tarqalgan.
G’arbda ko’pchilik siyosatshunoslarning tahlili shuki, tarixan, region xalq istagiga asoslangan va uning uchun xizmat qiladigan hukumatlarni ko’rmagan. Podshoh va xonlar, amir va boshqa yakkahokimlar qo’lidan Sovet Ittifoqidek avtoritar tuzumga o’tgan, undan esa mustaqillikka qadam qo’ydi. Lekin siyosiy mentalitet o’zgarmadi. Kommunizm mafkurasi ostida katta bo’lgan va bu tuzumga xizmat qilgan odamlar o’zini endi qanchalik demokratik lider deb atamasin, amalda avtoritar.
Jamiyatlar o’z-o’zini boshqara olishi uchun, ya’ni demokatik tuzumlar vujudga kelishi uchun hali uzoq vaqt kerak, deydi siyosiy tahlilchi, Deyvid Abramson.
Avlodlar o’zgarar ekan, mentalitet ham o’zgarib boradi, lekin tub muammolar hal etilmasligi mumkin. Odamlar erkinlik va huquqlardan qanday foydalanishni o’rganishi, hukumatni savolga tuta bilishi kerak. Buning uchun esa jamiyatning siyosiy-ijtimoiy ongini oshirish kerak. Bugun jamiyat qanday boshqarilayotganiga e’tibor bering. Qolaversa, ta’lim saviyasi qanday? Axborot vositalari qanday ishlayapti? Infratuzilma qay ahvolda? Ertangi kunni mana shu savollarga javoblar belgilaydi, deydi u.
Erik Makglinchi ham o’z kitobida shunday xulosaga keladi: Amerika bu o’lkalarda demokratiya va fuqaro jamiyati targ’ibotini uzoq muddatga moslashi va yaqin kelajakda “mo’jiza” kutmasligi kerak.
Erik Makglinchi o’z kitobida islom bugun Markaziy Osiyo jamiyatlarida qanday rol o’ynayotganini tahlil qilib chiqadi. Hukumat diniy muassasalar, masjidlarni tamoman nazorat ostiga olgan va ulardan fundamentalizmga qarshi kurashda foydalanib kelmoqda. Lekin jamiyatlar tobora musulmonlashib borayapti. O’zbekistonda aholining 95 foizi o’zini musulmon deb biladi va haftada qariyb 37 foiz aholi islomiy maqsadlarda xayriya qiladi.
Dindorlarning moliyaviy jihatdan kuchayishi tahdid sifatida talqin qilinadi, deydi Erik Makglinchi. Andijonda tadbirkor dindorlar boshlagan harakat 2005-yilda kuch bilan bostirildi. Ammo, deydi Makglinchi, namozxonlarning kuchayishi tabiiy jarayon. Davlat ularning yo’lini to’sish uchun shafqatsiz choralar ko’rishga shay turgani ham oydek ravshan.
Tahdid va zo’ravonlikning oldini olish korrupsiya ildiziga bolta urishni talab qiladi. Qirg’izistonni xonavayron qilgan narsa, qo’shni davlatlar da’vo qilayotganidek, erkinlik yoki demokratiya emas, balki yulg’ichlik, pul deb vijdonni sotish. Xorijiy yordam Qirg’izistonda hamisha siyosiy elita orasida bo’lib olingan. Prezidentlar uni ko’proq o’z cho’ntagiga urgan paytda elita nafratiga uchrab, ag’darildi - Askar Akayev, Kurmanbek Bakiyev.
Makglinchi O’zbekistonda xalq erkinlikni eplay olmaydi, bu yurtni qattiqqo’l odam boshqarishi kerak degan iddaolardan yiroq.
Olim fikricha, odamlar muammolarni ochiq muhokama qilib, birgalikda yechim izlashga o’rgana oladi. Jamiyatni yangi davrga olib kirishga tayyor yoshlar, yetuk mutaxassislar va ziyolilar juda ko’p. Tepada o’tirganlar buni anglab yetishi, xavfsiramasligi va o’z fuqarolariga ishona bilishi kerak.
