AQSh Afg'onistondan o'z harbiylarini butkul chiqarish harakatida ekan, qo'shni davlatlar bilan harbiy aloqalar kuchayishi kutilmoqda. Vashington mintaqada yana baza ochadimi, degan savol hukmron. Pentagon va Davlat departamenti, qolaversa ekspertlar nima deydi?
Birinchidan, gap baza ochish emas, terrorizmga qarshi harbiy chora ko'rishda Afg'onistonga yaqin hududlardan foydalana olish ustida ketmoqda. Vazifa qanchalik murakkab ekanini Bayden ma'muriyati ochiq tan oladi.
Choralar nimadan iborat bo'ladi? Qanday kuchlar safarbar etiladi? Sherik davlatdan nima so'raladi? Hamkorlik aynan qanday yo'lga qo'yiladi? Pentagonda mutasaddilar bu masalalar borasida bosh qotirar ekan, Davlat departamenti kontrterrorizm bo'yicha diplomatiya zo'r bermoqda.
Markaziy Osiyo Vashington bilan 30 yillik siyosiy tarixga ega. 2001-yilda boshlangan terrorga qarshi urush fonida ochilgan Amerika bazalari mintaqada, xususan O'zbekiston va Qirg'izistonda keskin ziddiyatlar va norozilik ruhida yopilgan. Strategik sheriklik har doim ham tuzumlararo ishonchdan darak emas.
O'z ta'sirini boy berishni xohlamaydigan Rossiya va Xitoy ham Amerika harbiylarining Markaziy Osiyoga qaytishini istamaydi. Moskva va Pekinning iqtisodiy va siyosiy quvvatloviga muhtoj region hukumatlari ham ularni qattiq bezovta qilishni xohlamaydi.
AQSh Mudofaa vazirligida Markaziy Osiyo bo'yicha bosh rasmiy Deyvid Helvi yaqinda Kongressga hisobot berar ekan, Afg'onistonning qo'shnilari bilan hozircha biror yangi kelishuv yo'qligini aytdi. Amerika qo'shinlari kirishi yoki Afg'onistondagi vaziyatni u yerdan kuzatish uchun biror davlatga rasman murojaat qilinmagan yoki undan ruxsat olinmagan.
“Biz hamon mintaqadagi imkoniyatlarni o'rganayapmiz", - deydi Helvi qonunchilar bilan gaplashar ekan.
Pentagon rasmiysi biror mamlakatni tilga olmadi, ammo Afg'onistonga yaqin davlatlar e'tibor markazida ekanini aytdi.
AQSh generali, Markaziy Qo'mondonlik rahbari Kennet Makkenzi o'tgan yilning oktabrida O'zbekistonga tashrif buyurib, Prezident Shavkat Mirziyoyev bilan muloqot qilgan
Markaziy qo'mondonlik rahbari general Kennet Makkenzi ham Kongressda so'zlar ekan, Markaziy Osiyo Afg'onistonda tinchlikni ta'minlashda muhim hudud ekanini tan oldi.
“Hozircha biror kelishuv yo'q", - deydi u qonunchilar bilan muloqotda.
Makkenziga ko'ra, AQSh razvedkani takomillashtirishi, mintaqada maxfiy nazorat platformalariga ega bo'lishi, zarur bo'lganda harbiy samolyotlar va dronlarni safarbar eta olishi lozim.
Davlat departamentining "Amerika Ovozi"ga bildirishicha, AQSh terrorizm xavfining oldini olish uchun zarur choralarni ko'rish harakatida.
“Biz bu maqsadda barcha sheriklarimiz, xususan Markaziy Osiyodagi hamkorliklarimiz bilan muloqotni davom ettiramiz", - deya qayd etadi departament.
“Afg'onistonning qo'shnilari "Islomiy davlat" va al-Qoida tahdidiga nisbatan qanday javob berish xususida birdek yondashuvga ega".
Vashington Markaziy Osiyoda Qirg'izistondan tashqari barcha davlatlar bilan harbiy hamkorlikka ega. Bishkek bilan bunday aloqalar 2014-yilda Manasdagi havo bazasi yopilgach to'xtagan.
AQSh 2001-2005 yillarda O'zbekistonda Qarshi-Xonobod harbiy bazasiga ega bo'lagn
Tojikiston, Turkmaniston va Qozog'istonda elchilik qilgan, Davlat departamentida Janubiy va Markaziy Osiyo bo'yicha yuqori lavozimlarda ishlab hozir iste'foga chiqqan Richard Hoagland fikricha, AQSh zarur bo'lganidagina regiondagi harbiy inshootlardan foydalanish haqida o'ylashi kerak.
“2001-yilda O'zbekistonda Qarshi-Xonobod, Qirg'izistonda Manas singari joylarda baza ochganimizdek bo'lmaydi", - deydi Hoagland, "Amerika Ovozi" bilan gaplasharkan.
“Xitoy va ayniqsa Rossiya qarshi chiqib, Markaziy Osiyo hukumatlariga bosimni oshirishi aniq. Zarur bo'lganida harbiy inshootlardan foydalana olish va baza ochish orasida farq katta", - deya tushuntiradi keksa diplomat.
Qarshi-Xonoboddagi AQSh kontingenti 2005-yilning yozida Andijon voqealari ketidan Vashingtonning qattiq tanqidi bois chiqarib yuborilgan.
2001-2015 yillarda NATO doirasida Germaniya Termizdagi aeroportdan foydalangan. Golland kuchlari ham bu inshootni ishlatgan. 2002-2013 yillarda Fransiya Tojikiston poytaxti Dushanbe yaqinida kichik bazaga ega bo'lgan.
Jennifer Murtazashvili, Pitsburg universitetidan mintaqashunos olima nazarida, hozirgi tahdid 20 yil oldingi vaziyatdan farq qiladi.
Qozog'iston, Qirg'iziston va Tojikistondan farqli o'laroq O'zbekiston Rossiya boshchiligidagi Kollektiv Xavfsizlik Kelishuvi Tashkilotiga kirmagan. Ammo O'zbekiston qonunlari chet el harbiylari uchun mamlakat sarhadini ochishni man etadi.
Murtazashvili deydiki, O'zbekiston Tolibon bilan bevosita aloqada ekan, Kobulda kim hukmron bo'ishidan qat'i nazar Toshkent Afg'onistondagi xavfdan o'zini himoya qila oladi.
“Karimov davrida bunday emas edi. Afg'onistonga tahdid o'chog'i deb qaralar edi", - deydi ekspert.
Toshkent Afg'oniston markaziy hukumati bilan ham, qurolli muxolifat bilan ham muloqotda.
Ismatilla Irgashev, Prezident Shavkat Mirziyoyevning Afg'oniston bo'yicha maxsus vakili "Amerika Ovozi" bilan suhbatda "orada ishonch bor" deydi.
“Tolibon Afg'onistonda tinchlik istaydi. Shuningdek, ular bizdek qo'shni davlat bian ham tinchlik xohlaydi", - deydi Irgashev. “Yoqadimi yo'qmi, Tolibon Afg'onistonning bir qismi".
Lekin Murtazashvili tahlilicha, Markaziy Osiyoda hukumatlar, umuman olganda, Vashingtonga har doim ham tayansa bo'ladigan sherik sifatida qaramaydi. AQSh tashqi siyosatidagi qarama-qarshiliklar ularni bezovta qiladi, deydi olima.
Pentagondan Vashingtonga qaraganda, Virjiniya shtati
Yaqinda Rossiya rahbari Vladimir Putin Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon bilan uchrashganida Afg'onistondagi vaziyatdan xavotir kuchayib borayotgani haqida gapirdi. AQSh qo'shinlarining chiqib ketayotgani tahdid darajasini oshirishi mumkinligiga to'xtaldi.
Biroq Putin Tojikiston qo'rqmasligi kerak, deya ta'kidladi, Rossiya uni himoya qiladi. Federatsiyaning chet eldagi eng yirik kontingenti Tojikistonda. 201- harbiy baza deb ataluvchi inshootda 7500 askar uchun joy bor. Rossiyaning Qirg'izistonda ham bazasi bor. Har ikki obyekt tarixi 1940-yillarga borib taqaladi.
Xitoy ham oxirgi yillarda Tojikistonda harbiy maskanlar barpo etib va mintaqaviy mashqlarda qatnashib, bu boradagi rolini oshirishga urinmoqda.
“Rossiya va Xitoy uchun aslida AQSh bazasi xavfsizlik nuqtai nazaridan foydali bo'lishi mumkin, biroq ularning geosiyosiy maqsadlariga zid", - deydi Murtazashvili.
“Afg'onistondagi tinchlikdan Rossiya, Xitoy va AQSh birdek manfaatdor, ammo bu Moskva va Pekin uchun naqadar muhimki, ular Vashingtonga regionda yangi baza ochishi uchun yo'l beradi? Nazarimda, u qadar muhim emas va yo'l bermaydi, deb o'ylayman".
Irgashevga ko'ra, O'zbekistonning umidi shuki, Bayden ma'muriyati Afg'onistonga nisbatan siyosatda mintaqadagi sheriklari bilan o'zaro manfaatlarni, ularning maqsad va dardini, qolaversa bu respublikalar va AQSh ishtirokidagi C5+1 dialogi prioritetlarini yodda tutadi.