Tashqi yordam har qanday jamiyat uchun suyanchiq, lekin Qo’shma Shtatlar dollari har doim ham ezgu maqsadlarda va xalq farovonligi uchun ishlatilavermaydi.
AQShning Markaziy Osiyoga nisbatan siyosati uch ustuvor maqsadni ko’zlaydi: xavfsizlikni mustahkamlash, iqtisodiy taraqqiyotga hissa qo’shish hamda jamiyatlarni erkinlik va demokratiya yo’lida quvvatlash.
Huquq faollari va nohukumat tashkilotlar “AQSh bizga yordam bermayapti” deya shikoyat qiladi.
Mintaqa hukumatlari esa AQShning “demokratiyalashtirish” siyosatiga qat’iyan qarshi.
Markaziy Osiyoda inson huquqlari, erkinliklar va qonun ustuvorligi uchun kurashayotgan nohukumat tashkilotlar, xoh xalqaro, xoh mahalliy bo’lsin, Amerikadan pulni mintaqada harbiy maqsadlarda emas, fuqaro jamiyati yo’lida sarflashni so’rab keladi.
Kimni quvvatlash nozik masala, deydi siyosatshunos , RAND tadqiqot korporatsiyasi ilmiy xodimi.
“Birini quvvatlasangiz, ikkinchi tomon buni dushmanona harakat deb biladi. AQSh muxolifatni quvvatlasa hukumatni ag’darishga urinayotganlikda ayblanadi, boshqa davlatlar ishiga aralashayotganlikda tanqid qilinadi”.
Olga Oliker tahlilicha AQSh moddiy yordam bilan insonparvarlik qilishni; doim ham ijobiy natijalarga olib bormasa-da, demokratik va iqtisodiy islohotlarni quvvatlashni hamda ta’sir kuchini mustahkamlashni istaydi.
Lekin moddiy yordamni olib, AQShga minnatdorchilik bildirmayotgan davlatlar juda ko’p. “Shu sabab”,- deydi bu borada izlanishlar olib borgan olima, “AQSh mablag’ni bugun nimani o’zgartiramiz deya konkret natijalar uchun sarflashi kerak”.
Tashqi yordamdan qanday foydalanish hukumat va xalqqa bog’liq deydi siyosatdonlar.
Mablag’ berayotgan davlat uning nimaga sarflanayotganini tekshirishi, hisob qilishi shart, lekin AQSh tanishtirgan loyihalarni fuqarolar davom ettira oladimi?
"Hamma narsa shunga bog’liq. Yordamga yordam sifatida qarash kerak",- deydi Olga Oliker.
“Ayrim hukumatlarga yordam bersang ham yoqmaysan, bermasang ham. Insonparvarlik dasturlari, demokratiya targ’ibotini ko’zlagan loyihalar ish bermasa, albatta vaqti kelib yopiladi. Sobiq Sovet davlatlarini yadroviy chiqindi va uskunalardan tozalash dasturi katta samara bergan. Dasturni AQSh moliyalagan”.
AQSh Xalqaro Taraqqiyot Agentligining Markaziy Osiyodagi dasturlariga mas’ul Bob Vollin (Bob Wallin) esa asosiy diqqat oliy ta’lim, sog’liqni saqlash va aholi turmush darajasini ko’taruvchi dasturlarda deydi.
“Biz hech bir hukumatning cho’ntagiga pul solayotganimiz yo’q. Texnik yordam ko’rsatamiz, mutaxassislarning malakasini oshiramiz va maslahat beramiz. Maqsad davlat tizimi rivojlansin, jamiyat kuchaysin. Keyinchalik ular bizning yordamimizga muhtoj ham bo’lmaydi”.
O’zbekistondagi ahvol bilan yaxshi tanish tahlilchilardan, Vashingtondagi Jorjtaun Universiteti professori, Shon Roberts (Sean Roberts) respublika iqtisodiy jihatdan qiynalmoqda deydi. Uningcha asosan iqtisodiy islohotlarni quvvatlash kerak.
"15 yil oldin hamma O’zbekiston mintaqada yetakchi bo’ladi der edi. Xalqaro tashkilotlar va bizneslar Toshkentda o’z idorasini ochgan edi. Bugun ularning hammasi Almatiga ko’chgan. O’zbekiston tabiiy resurslarga boy, lekin iqtisodiy siyosat pand berayapti",- deydi Roberts.
AQSh siyosati, bu tahlilchi nazarida, hech qachon aniq va ravshan bo'lmagan.
"Amerika hukumati ko’zbo’yamachilikda ayblanadi chunki bu hukumatni siyosiy manfaatdor guruhlar tebratadi va Kongress jamoatchilik fikriga qarab ish yuritadi",- deydi olim.
"Amerika hukumatidagi har bir organ tashqi siyosat bobida o’z qarashiga ega. O’zbekistonda odamlar nega Amerika rasmiylari faqat tanqid qiladi, bitta narsaga yopishib olgan, nega boshqacha yondashmaydi deb hayron bo’ladi. Lekin bilishmaydiki, Amerika hukumati har bir siyosati uchun o’z xalqi tomonidan siquvga olinadi, tanqid qilinadi".
Masalan, deydi Roberts, Andijondagi namoyishlarni bostirishda AQSh tomonidan malakasi oshirilgan qurolli kuchlar ishga solingan degan taxmin Vashingtonda katta bahslarga sabab bo’lgan.
AQSh davlat xavfsizligi va manfaatlari bilan bog'liq hujjatlarda yer yuzidagi deyarli har bir davlatning biror strategik ahamiyatga ega ekanini qayd etiladi.
Siyosiy tahlilchilar izohicha Markaziy Osiyo haqida Amerika ma’muriyatida ko’pchilik yaxshi bilmaydi.
AQSh rasmiylari mintaqa bilan hamkorlik qilishda yoki sarmoya kiritish bobida Rossiya va Xitoydek yaqin davlatlar bilan tenglashish qiyinligini tan oladi.
Vashington yordam berishga, o’zaro manfaatli sohalarda birga ishlashga tayyor, deydi ular, ammo pirovardida har bir xalq taraqqiyoti uchun uning o’z hukumati javobgar. Xuddi AQShning o’z tashvish va yumushlari bo’lganidek.
